Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)

Ny anarana hoe andriamanitra no miasa matetika amin' ny faritra afovoan-tany. Io no nohazonin' ny fivavahana kristiana, sady lasa anaran-tsamirery (Andriamanitra) rehefa nandika ny Baiboly amin' ny fiteny malagasy.

Faheno manerana an' i Madagasikara io anarana hoe andriananahary io. Mety hiseho amin' ny endrika samihafa io teny io arakaraka ny faritra: andrenañahary, ndreñanahary, andrianañahare, andrañahary, andrañahare.

Faheno matetika ny anarana hoe zanahary indrindra fa any amin' ny faritra tsy afovoan-tany eto Madagasikara. Mety hiova hoe nanahary io rehefa akambana amin' ny teny hafa. Miovaova koa ny fanononana azy io arakaraka ny faritra: zañahare, nañahare, rañahare, rañahary. Tsy dia faheno matetika ity anarana ity mba hiantsoana na hanaovana toriteny momba an' Andriamanitra ao amin' ny fivavahana kristiana atao amin' ny fiteny malagasy ôfisialy.

Ny any amin' ny faritra atsimon' ny Nosy dia mampiasa ny teny hoe andrian-tompo koa hiantsoany ny zanahary.

Raha takarina araka ny fiforonany ny anarana hoe Andriamanitra, araka ny hevitry ny olona tsy nandalina ny teny malagasy, dia azo rasaina hoe: "Andriana manitra". Mitovy aminy ihany koa ny anarana hoe Zanahary, izany hoe, "Izay Nahary", izay namorona ny zavatra rehetra tamin' ny voalohany. Misy koa ny fomba fiteny hoe Andriamanitra-Andriananahary, izay midika hoe "Andriamanitra avo sady mpamorona". I Richardson dia mitatitra ny filazan' ny Malagasy tamin' ny fotoanandrony fa satria tsy hita maso Andriamanitra dia ny fofony manitra no ahafantarana ny fanatrehany[2].

Ny fisian' ny feon-teny ñ (tononina hoe [ŋ]) ao amin' ireo anarana iantsoana an' Andriamanitra na ny andriamanitra amin' ny tenim-paritra maro no anoheran' ny mpikaroka sasany ny famotoran-tenim-bahoaka mandrasa ny Zanahary ho "izay + nahary", satria ny filazam-potoana lasa amin' ireo fiteny malagasy ireo dia tsy manomboka amin' ny ñ- fa amin' ny n- mandrakariva, toy ny hita amin' ny fiteny malagasy ôfisialy. Tsy misy resaka fahariana ny ao amin' ny teny hoe Zanahary na Zañahary. na dia inoan'ny Malagasy fa io no anaran' ilay andriamanitra mpahary.

Araka an' i Ferrand, ny teny hoe andriananahary dia avy amin' ny teny hoe adhyia (ilay fisiana andriamanitra niandohan' ny zavatra rehetra) sy ny hoe hari (midika hoe "masoandro") ao amin' ny teny sanskrita sy ireo teny aostrôneziana. Nikambana ireo teny roa ireo ka nanome ny hoe Adhyia-hari (izay midika hoe "Andriamanitra masoandro") sy Yang-hari, ("Andriamanitra masoandro"). Ny teny malagasy hoe hary ("fahazavan' ny masoandro", "masoandro") dia hita amin' ny teny hoe antoandrobenanahary[3].

Araka ny itateran-dRazafintsalama azy, ny teny hoe andriamanitra dia avy amin' ny teny sanskrita hoe adya (izay midika hoe "herin' andriamanitra") sy ny teny indôneziana hoe atman (izay avy amin' ny teny hoe manis nipoiran' ny teny malagasy hoe manitra)[4].

Ny mpanoratra Razafintsalama dia mitanisa ny toetra sy ny asan' ny Andriamanitra araka ny fiteny sy ny finoan' ny Ntaolo malagasy: Andriamanitra no mandahatra[5], mahita ny miafina izy, mpamaly ny soa sy ny ratsy izy [6], izy no mahary ny aina, izy no nanome manokana ny vary, izy no nanome ny ody sy ny sampy, izy no manome ny tany sy ny fanjakana[7]

Lavitra sy masina loatra Andriamanitra ka ilaina ny mpanelanelana eo aminy sy ny olombelona, ka isan' ireo mpanelanelana ireo ny Vazimba, ny razana, ny mpanjaka niamboho, sns[8]. Ny razana no ahazoan' ny velona ny hasina avy amin' Andriamanitra[9]. Mpanelanelana koa ny mpisorona sy ny ombiasa.

I Zanahary dia andriamanitra monina any an-danitra ao amin' ny fedrà malagasy. Heverina ho andriamanitra mpahary izy ka inoana fa niara-niasa tamin' ny andriamanitry ny tany, dia Ratovontany, tamin' ny namoronany ny olombelona. Rehefa maty ny olombelona dia miakatra any an-danitra ny fanahiny fa ny vatany kosa miverina amin' ny tany[10] [11]. Izany no ampiarahana an' i Zanahary amin' ny fanahy ao amin' ny finoan' ny Malagasy sy ny fivavahana amin' ny razana[12].

Ny Bara sy ny Betsimisaraka dia manana fedrà izay ahitana ny anjara asan' i Zanahary sahanin' ny Masoandro (andriamanitra masoandro), izay mandray ny fanahin' ny olombelona aorian' ny fahafatesana[13]; nefa, heverina amin' ny ankapobeny fa tsy manana toetra masoandro i Zanahary. Misy koa anefa ny Zanahary an-tany (na Zanahary ambany) ankoatry ny Zanahary an-danitra (na Zanahary ambony)[11].

Misy lahy sy vavy ny zanahary, ka misy ny Zanahary lahy sy ny Zanahary vavy. Amin' ny ankapobeny dia heverina ho lahy nefa koa ho tsy vavy tsy lahy i Zanahary[11]. Indraindray dia manambady ny Zanahary ka miteraka lahy na vavy (zanaka lahin-Janahary, zanaka vavin-Janahary). Misy koa ny Zanahary kely sy ny Zanahary be. Akoatr' izany rehetra izany dia manana toeram-ponenana samihafa ny Zanahary: Zanahary an-danitra (ambony), Zanahary an-tany (ambany), Zanahary anaty rano, sns.

Ankoatry ny mampisy lahy sy vavy ny Zanahary, na ny Zanahary ambony sy ny Zanahary ambany, dia misy koa ireo Zanahary amin' ny lafin-tany, dia ny ny Zanahary atsinanana, ny Zanahary andrefana, ny Zanahary avaratra ary ny Zanahary atsimo. Heno izany amin' ny fitokavana (fiantsoana azy ireo) rehefa mivavaka ny Ntaolo malagasy.

Ireto avy ireo izy ireo:

• ny sampy (tao afovoan-tany)
• ny ody

• ny razana efa maty ela
• ny razana mbola tsy milevina (antsoina hoe zañahare, any amin'ny faritra atsimon'ny Nosy).
• ny mpanjaka mbola velona
• ny mpanjaka niamboho (maty)

Amin' ny mpanoratra sasany toa an' i Dahl dia fomba fiteny fotsiny izany fa tsy manafangaro an' Andriamanitra amin' ny razana ny Malagasy[14].

Tsy mitovy hevitra ny mpikaroka. Ny sasany manaiky ny finoan' ny Malagasy ny fisian' ny Zanahary na Andriamanitra maro (pôliteisma) fa ny sasany indray mifanohitra amin' izany ka milaza fa tokana ny Andriamanitra inoan' ny Ntaolo malagasy fa tsy maro.

I Petro Lupo, ohatra, dia manohana ny mônôteisma malagasy (ao amin' ny boky nosoratany mitondra ny lohateny hoe: Dieu dans la tradition malgache. Approches comparées avec les religions africaines et le christianisme). Toraka izany koa ny hevitr' ireo mpanohana ny fananan' ny Ntaolo malagasy kolontsaina jiosy na hebreo, na ny an' ireo mpitory teny kristiana te hampanaiky ny Malagasy fa efa nahafantra amin' ny fomba tsy tonga lafatra an' Andriamanitra tokana ny razambeny. Misy ireo mitsofoka anelanelany ka milaza fa tokana ny Andriamanitra ninoan' ny Ntaolo malagasy nefa indraindray miseho amin' ny endrika maro mba hanatanteraka ny asa tiany hatao.

I Robert Jaovelo-Dzao kosa miaiky ny pôliteisma malagasy (ao amin' ny boky nosoratany mitondra ny lohateny hoe: Mythes, rites et transes à Madagascar: angano, joro et tromba Sakalava).

• Aleo meloka amin' olombelona, toy izay meloka amin' Andriamanitra.
• Andriamanitra mby an-trano. (Ilazana ny hazavan'ny masoandro miditra ao an-trano na ny fahasoavana tonga tsy ampoizina)
• Andriamanitra nanome, fa i Balita no tsy ambinina.
• Andriamanitra tsy andrin' ny sasany, andriko ihany.
• Andriamanitra tsy an' ny irery.
• Andriamanitra tsy omen-tsiny, Zanahary tsy omem-pondro; fa ny olombelona no be siasia.
• Andriamanitra tsy tia ratsy.
• Avo fijery (ny) Andriamanitra, ka mahita ny takona.
• Aza manao an' Andriamanitra tsy misy ka mitsambiki-mikimpy.
• Aza manao vava azon' Andriamanitra.
• Aza mandidy alohan' Andriamanitra toy ny mpanotrika akoho.
• Aza ny lohasaha mangina no jerena, fa Andriamanitra an-tampon' ny loha.
• Boka miteraka (mitoraka) Alahamady, ka hitan' Andriamanitra ny tarehiny.
• Mandeha irery, sahalain' Andriamanitra; mandeha roa, sahalain' olombelona.
• Ny fikasana no an' olombelona, fa ny didy an' Andriamanitra.
• Rafotsibe mita rano: izay hahasoa ataovin' Andriamanitra, na ho rendrika, na ho tafita.
• Vodi-varin' Andriamanitra ny olona, ka izay tiany halaina no alainy, ary izay tiany avela no avelany.

• Andriamanitra tsy omen-tsininy, Zanahary tsy omem-pondro, fa ny olombelona no be siasia.
• Andriamanitra nahary tongotra aman-tanana.
• Zanahary nahary tongotra aman-tanana.
• Lavo an-tany marina, solafaka nomen-tehina: tsy antena namono fa Zanahary.
• Ny ampitso tsy mba azo faritana fa an-Janahary.
• Ny iray volavolain-Janahary, ny iray volavolain' olombelona.
• Ny tany vadiben-Janahary: mihary ny velona, manotrona ny maty.
• Petak' orona sy dondon-kandrina: ny iray iva tsy anomezan-tsiny, ny iray avo tsy anomezam-pondro, fa izay vitan-Janaharyifaliana.
• Ranomason-Janahary ny harena: zay ilatsahany mahazo anazy.
• Tarehy ratsy nataon-Janahary, ka tsy vanon-kisaronan-doha.
• Vita ratsy karaha Zanahary nanano voay.

• Lupo Pietro, Dieu dans la tradition malgache. Approches comparées avec les religions africaines et le christianisme, Fianarantsoa-Paris, Edition Ambozontany et Karthala, 2006, 189p. (Vakio eto)

• Jaovelo-Dzao Robert, Mythes, rites et transes à Madagascar Angano, Joro et Tromba Sakalava, Karthala édit Ambozontany, Thèse Strasbourg 1985 (Vakio eto)
• Beaujard P., 2006, « Le pèlerinage septennal sur le tombeau de l’ancêtre des Anteoñy (pays antemoro, Sud-est de Madagascar) », dans S. Blanchy, J.‑A. Rakotoarisoa, P. Beaujard & C. Radimilahy (dir.), Les dieux au service du peuple. Itinéraires religieux, médiation et syncrétisme à Madagascar, Paris, Karthala, p. 403-454.
• S. Blanchy, J.‑A. Rakotoarisoa, P. Beaujard & C. Radimilahy (dir.), 2006, Les dieux au service du peuple. Itinéraires religieux, médiation et syncrétisme à Madagascar, Paris, Karthala, 536 p.
• Blanchy S. & Andriamampianina R., 2001, « Possession, transe ou dialogue ? Les formes récentes de la communication avec les ancêtres en Imerina (Madagascar) », dans M. C. Dupré (dir.), Familiarité avec les dieux. Transe et possession (Afrique noire, Madagascar, La Réunion), Clermont-Ferrand, Presses universitaires Blaise Pascal, p. 23-56.
• Bouillon A., 1981, Madagascar, le colonisé et son âme. Essai sur le discours psychologique colonial, Paris, L’Harmattan, 423 p.
• Dahl O., 1939, « Quelques étymologies du domaine religieux », Bulletin de l’Académie malgache, n° 22, p. 55-64.
• Dahl O., 1999, Meanings in Madagascar: Cases of Intercultural Communication, Westport (Usa), Greenwood Publishing Group, 189 p.
• Decary R., 1951, Mœurs et culture des malgaches, Paris, Payot, 280 p.
• Ferrand G., 1906, Le dieu malgache Zanahari, Leiden, Brill, 17 p.

• "Ask Ballader: Is there a Malagasy Solar Deity?" Balladeer's Blog
• "Madagascar Gods of the Betsimisaraka" Balladeer's Blog