Volgata
Ny Volgata dia dikan-tenin’ny Baiboly kristiana amin’ny teny latina nataon’i Hieronimo (na Md Zerôma na Jerôma) teo anelanelan’ny taona 390 sy 405 avy tamin’ny lahatsoratry ny Tanakh (Baiboly jiosy) amin’ny teny hebreo sy avy amin’ny lahatsoratry ny Testamenta Vaovao amin’ny teny fototra grika. Nasolo ireo dikan-teny latina maro hafa atao hoe Vetus Latina (“Latina antitra” izany hoe “Baiboly latina antitra”) izy io satria iretsy farany nadika avy amin’ny Septoaginta (na Septanta) izay dikan-tenin’ny Tanakh amin’ny teny grika. Tamin’ny fotoanandrony dia nankasitrahan’ny Kristiana kokoa ny Volgata noho izy nadika avy amin’ny teny fototra. Ny Volgata no boky voatontan’i Gutenberg voalohany (taona 1454) izay nahitana andalana miisa 42 isam-pejy.
Fiforonan-teny
Ny teny hoe Volgata dia fanagasiana ny teny latina hoe Vulgata izay midika hoe "ho an'ny daholobe", "ho an'ny vahoaka" na "miely". Io teny io dia avy amin’ny teny latina hoe vulgus izay midika hoe "vahoaka".
Fandikan-teny ny Testamenta roa
Tamin’ny taonjato faha-4, ireo dikan-tenin’ny Baiboly voalohany amin’ny teny latina avy amin’ny Baiboly amin’ny teny grika dia nifototra tamin’ny fandikana ara-bakiteny. Ireo no antsoina hoe Vetus Latina. Nisy karazany roa izy ireo: dia ny afrikana, izay tranainy indrindra, sy ny eoropeana. Nanjary nifanalavitra na amin’ny lafiny hatsarany na amin’ny lafiny fahamarinany ireo dikan-teny latina ireo noho ny hamaroan’ny fanaovana sora-tanana; izany no nahatonga ny Papa Damaso I (na Damazy) naniraka an'i Hieronimo hanao dikan-teny vaovao azo antoka kokoa. Dimy ambin’ny folo taona mahery no lanin’i Hieronimo mba hanatontosany ny fandikan-teny nataony. Nanomboka nanao ny fandikan-teny ny Testamenta Vaovao i Hieronimo tamin’ny taona 382 ary ny Testamenta Taloha tamin’ny taona 385. Vitany tamin’ny taona 405 ny fandikana nataony.
Fandikana ny Testamenta Taloha
Noho ny fisian’ny fahasarotana teo amin’ny fanakarana ny hevitry ny teny sasany dia nankany Palestina i Hieronimo mba haka hevitra tamin’ireo manampahaizana jiosy momba ny lahatsoratra hebreo. Faniriany ny hahazoany ny tena marina araka ny lahatsoratra hebreo (veritates hebraica) ivelan’ny lova napetraky ny dikan-teny grika sady hahazo lahatsoratra latina manakaiky kokoa ny lahatsoratra masoretika. Nandika ny Testamenta Taloha i Hieronimo tao Betlehema teo anelanelan’ny taona 392 sy 405.
Ny Bokin'ny Salamo ao amin’ny Volgata, izay atao hoe "galikana", satria nampiasaina betsaka tao Galia na Gaola (frantsay: Gaule; latina: Gallia), dia lazaina fa dikan-teny nataon’i Hieronimo, ka tao Betlehema no nanaovany izany nefa avy amin’ny lahatsoratra grikan’ny Septoaginta (na Septanta) nataon’i Origenesy fa tsy avy tamin'ny teny hebreo; nataon’i Hieronimo efa taty aorian’izany ny fandikan-teny avy amin’ny teny hebreo sady tsy nampiasaina tamin’ny litorjia. Tsy io dikan-teny io no nanjaka na dia taorian’ny fanontana nataon’i Alkoino[1] tao Torôna[2] tamin’ny faran’ny taonjato faha-8.
Tsy nanao ny fandikan-tenin’ireo boky deoterokanonika i Hieronimo (afa-tsy ny Bokin’i Tobià sy ny Bokin’i Jodita) satria tsy isan’ny kanonan’ny Baiboly hebreo ireo boky ireo. Tsy izy no nanao ny fandikan-teny latina ny Bokin’ny Fahendrena sy ny Boky voalohany sy faharoan’ny Makabeo ary ny Bokin’i Baroka.
Fandikana ny Testamenta Vaovao
Nataon’i Hieronimo tao Roma teo anelanelan’ny taona 383 sy 384 avy amina sora-tanam-piraketana grika ny fandikana ireo Evanjely na Filazantsara ao amin’ny Volgata. Tsy i Hieronimo anefa no nanao ny fandikana amin’ny teny latina ny boky hafa ao amin’ny Testamenta Vaovao. Ireo olona niara-belona taminy no heverina fa nanao ny fandikan-teny ireo boky ireo, ka isan’izany i Rofino Siriana izay olona tena fantatr’i Hieronimo tany Betlehema.
Dikan-teny sahala amin’ny dikan-tenin’ny Baiboly rehetra ny dikan-teny nataon’i Hieronimo. Tsy ny Volgata no dikan-teny nampiasaina taorian’ny nahavitany. Ohatra, amin’ny Lamesa misasakalina dia ny andalana hita ao amin’ny Codex Bezae Cantabrigensis (amin’ny fiteny latina sy grika), izay dikan-teny talohan’ny Volgata, no nampiasaina ary mbola ampiasaina ka izao no voasoratra ao: "Gloria in excelsis Deo, et in terra pax hominibus bonae voluntatis"[3] fa tsy ny an’i Hieronimo izay manao hoe "Gloria in altissimis Deo, et in terra pax in hominibus bonæ voluntatis". Nisy fanavaozana nataon’ny Hieronimo tao amin’ny “Rainay” (na "Vavaka nampianarin’ny Tompo") tamin’ny nampidirany ny hoe: "supersubstantialem panem" ("mofo tena mahavelona") izay nasolony ny hoe "quotidianum panem" ("mofo isan'andro") izay hita tamin’ireo dikan-teny tranainy sy amin’izao fotoana izao.
Ny fandraisana ny dikan-tenin’i Hieronimo tamin’ny androny
Nisy ny tsy nankasitraka ny fampiasana ny lahatsoratra hebreo hanaovana ny fandikan-tenin’ny Baiboly kristiana tamin’ny andron’i Hieronimo, isan’izany i Rofino avy any Akoilea sy i Aogostino avy any Hipo (na Hipona) izay nihevitra fa ny tokony harahina dia ny Septoaginta ihany[4] noho izy io efa manjaka tanteraka eo amin’ny fivavahana kristiana hatramin’ny toritenin’i Paoly avy any Tarsisy, sy ireo Fiangonana nipoitra avy amin’ny tontolo jiosy nandray kolontsaina grika sy jentilisa.
I Leslie Hoppe, mpampianatra momba ny Testamenta Taloha any Chicago, dia mitatitra ao amin’ny St Anthony Messenger fa ny asa nataon’i Hieronimo dia niteraka tsy hafalian’ny maro tamin’ny adrony. Ny dikan-teniny dia “nankarary ny sofin’ny mpiara-belona taminy (…) satria ny heviny momba ny fandikan-teny dia hafa noho izay nanan-kery tamin’izany andro izany (…) Ny andrasana tamin’ny mpandika teny dia ny fanaovana ara-bakiteny araka izay tratra (…) tsy nankasitraka ireo ezaka nataony ny olon-drehetra. Ny asa nataony dia noheverina ho mamofompofona jodaisma”[5]. Ireo mpanohitra azy dia niampanga azy ho nanao fandikan-teny sahala amin’ny an'ny mpanao dika vilana sy ny an'ny mpaniratsira an'Andriamanitra ary nilaza fa amin'ny fandikan-teny nataony dia nofoanany ny lova masin'ny Fiangonana ka nanaraka ny Jiosy izy[6].
Ireo dikan-teny latina taorian'ny Volgatan'i Hieronimo
Vao tapitra ny taonjato faha-8 dia nisy kopia maro nihanihataka tamin'ny lahatsoratr’i Hieronimo. I Alkoino, abasin’i Masindahy Martino ao Torôna[7], araka ny fiangavian’i Karolomagno[8], dia nanao asa famerenana ny taloha ka vitan’i Teodolfa eveka (na episkopa) tao Aoreliano[9] izany.
Taty aoriana, tamin’ny taonjato faha-16, noho ny Fanavaozam-piangonana protestanta (Reformasiona) nihanahery sy nanome lanja ny fandikan-teny ny Baiboly mivanta amin’ny fiteny andravanandro (alemàna, frantsay, sns) avy amin’ny lahatsoratra fototra hebreo sy grika mba ho azon’ny mpino tsirairay, ny Fiangonana katolika dia nahatsapa fa tokony hohamafisina ny fanambaràna ny fahambonian’ny Volgata: "Ny sinoda masina (…) dia manapaka sy manambara fa io fanontana tranain’ny Volgata io, izay efa nankatoavina tao amin’ny Fiangonana noho ny nampiasana azy ela nandritra ny taonjato maro, dia tokony hoheverina ho marina amin’ny famakian-teny sy ny adihevitra sy ny toriteny ary ny famelabelaran-kevitra imasom-bahoaka”[10].
Ny Volgata Siksto-Klementina
Vokatry ny Konsily natao tao Trento (na Tredento) dia nampitsahatra ny famoahana ny Baiboly volgata nomanin’i Siksto V (na i Felice Peretti) tamin’ny taona 1590 i Klemento VIII sady nanasonia ny famoahana ny dikan-teny nahitsy tamin’ny taona 1592, izay mifanalavitra amin’ilay Volgata tamin’ny Andro Antenantenany, sady natao mba hifanakaiky amin’ny Baiboly amin’ny teny grika sy hebreo. Izany no atao hoe "Volgata Siksto-Klementina" izay nanam-pahefana tao amin’ny Fiangonana katolika hatramin’ny Konsily Vatikàna II.
Tamin’ny taonjato faha-20 dia nanao ny fahambonian’io dikan-teny io ho "araka ny lalàna" ihany ny Papa Pio XII: “Raha sitraky ny Konsily tao Trento ny nanao ny Volgata ho dikan-teny latina tsy maintsy hampiasaina amin’ny maha marina azy", izany dia fantatry ny rehetra fa tsy mahakasika afa-tsy ny Fiangonana latina sy ny fampiasany io Soratra io ampahibemaso, nefa tsy mampihena velively (tsy misy fisalasalana na kely ny amin’izany) na ny fahefana na ny lanjan’ireo lahatsoratra fototra … Ny fahefana lehibe ananan’ny Volgata na, araka ny fiteny, ny maha tena izy azy, dia tsy namoahan’ny Konsily didy indrindra noho ny antony ara-pitsikerana, fa kosa noho ny fampiasana azy araka ny lalàna ao amin’ireo Fiangonana izay nitohy nandritra ny taonjato maro. Manaporofo io fampiasana azy io, raha lazaina ny marina, araka ny maha izy azy sy ny fahazoan’ny Fiangonana azy, fa lavitra azy tanteraka ny fahadisoana raha momba ny finoana na ny fomba, ny maha tena izy toy izany dia tsy ho lazaina mialoha hoe ara-tsikera, fa araka ny lalàna”[11].
Ny Volgata Vaovao
Ny fanitsiana farany natao, izay nosoniavin’ny Papa Joany Paoly II ka navoaka tamin’ny taona 1979 dia atao hoe Volgata Vaovao (latina: Nova Vulgata)[12].
Ny anaran'ireo boky ao amin'ny Volgata
Pentateoka
| Latina | Malagasy |
| Liber Genesis[13]
Liber Exodus Liber Leviticus Liber Numeri Liber Deoteronomii |
Genesisy na Jenezy
Eksodosy na Eksaody Levitikosy na Levitika Nomery na Fanisana Deoteronomia na Deoterônômy |
Tantara
| Latina | Malagasy |
| Liber Iosue
Liber Iudices Liber Ruth Primus Liber Regnum na Primus Liber Samuelis[14] Secundus Liber Regnum na Secundus Liber Samuelis Tertius Liber Regnum Quartus Liber Regnum Primus Liber Paralipomenon[15] Secundus Liber Paralipomenon Liber Edsrae Liber Nehemiae na Secundus Liber Esdrae Liber Tobiae Liber Judith Liber Esther |
Josoa na Jôsoe
Ezra na Esdrasa |
Fahendrena
| Latina | Malagasy |
| Liber Iob
Liber Psalmorum na Psalmi Liber Proverbiorum na Proverbia Liber Ecclesiastes Canticum Canticurum Liber Sapientiae Liber Ecclesiasticus |
Joba na Jôba
Tononkiran'i Solomona na Tononkira dia Tononkira |
Mpaminany
| Latina | Malagasy |
| Liber Isaiae
Liber Ieremiae Lamentationes Liber Baruch Prophetia Ezechielis Prophetia Danielis Prophetia Osee Prophetia Ioel Prophetia Amos Prophetia Abdiae Prophetia Ionae Prophetia Mikaeae Prophetia Nahum Prophetia Habacuc Prophetia Sophoniae Prophetia Aggaei Prophetia Zachariae Prophetia Malachiae Primus Liber Maccabaeurum Secundus Liber Maccabaeurum |
Isaia na Izaia
Daniela na Daniely Hosea na Ôsea Joela na Jôela Obadia na Abdiasa Jona na Jônasa Mika na Mikea Zefania na Sôfônia Hagay na Akjea Malakia na Malaky |
Evanjely
| Latina | Malagasy |
| Evangelium secundum Matthaeum
Evangelium secundum Marcum Evangelium secundum Lucam Evangelium secundum Ioannem |
Matio
Jaona na Joany |
Asa
| Latina | Malagasy |
| Actus Apostolorum | Asan’ny Apostoly |
Epistola
| Latina | Malagasy |
| Epistola ad Romanos
Prima Epistola ad Corinthios Secunda Epistola ad Corinthios Epistola ad Galatas Epistola ad Efesios Epistola ad Philippenses Epistola ad Colossenses Prima Epistola ad Thessalonicenses Secunda Epistola ad Thessalonicenses Prima Epistola ad Timotheum Secunda Epistola ad Timotheum Epistola ad Titum Epistola ad Philemonem Epistola ad Hebraeos Epistola Iacobi Prima Epistola Petri Secunda Epistola Petri Prima Epistola Ioannis Secunda Epistola Ioannis Tertia Epistola Ioannis Epistola Iudae |
Romana na Rômanina
1 Korintiana na 1 Kôrintianina 2 Korintiana na 2 Kôrintianina Galatiana na Galatianina Efesiana na Efezianina Filipiana na Filipianina Kolosiana na Kôlôsianina 1 Tesaloniana na 1 Tesalônisianina 2 Tesaloniana na 2 Tesalônisianina 1 Timoty na 1 Timôte 2 Timoty na 2 Timôte Titosy na Tito Filemona na Filemôna Hebreo na Hebrio Jakoba na Jakôba 1 Petera na 1 Piera 2 Petera na 2 Piera 1 Joany na 1 Jaona 2 Joany na 2 Jaona 3 Joany na 3 Jaona |
Apokalipsy
| Latina | Malagasy |
| Apokalypsis Ioannis | Apokalypsy na Apôkalipsa na Apôkalipsy |
Boky apokrifa
| Latina | Malagasy |
| Oratio Manassæ regis
Tertius Liber Esdrae Quartus Liber Esdrae |
Vavak’i Manase
3 Ezra na 3 Esdrasa (na 1 Esdrasa) 4 Ezra na 4 Esdrasa (na 2 Esdrasa) |
Fanamarihana sy tsiahy
- Alkoino : anglisy: Alcuin; latina: Alcuinus
- Torôna (frantsay: Tours; latina: Tourones)
- Lioka 2. 14: "Voninahitra any amin'ny avo Indrindra ho an'Andriamanitra! Ary fiadanana ho etỳ ambonin'ny tany amin'ny olona ankasitrahany. (Ny Baiboly)
- Pierre Gandil, « La Bible latine : de la Vetus à la Néo-Vulgate », Résurrection, nos 99-100, avril-juillet 2002. (Vakio an-tranonkala)
- Leslie Hoppe, «Feature», Messenger, American Catholic, septembre 1997 (vakio an-tranonkalalire en ligne)
- « His opponents labelled him a falsifier and a profaner of God, claiming that through his translations he had abrogated the sacred traditions of the Church and followed the Jews » — Encyclopedia Judaica, andalana 9-1376
- Masindahy Martino ao Torôna: frantsay: Saint Martin de Tours
- Karolomagno: fanagasiana ny frantsay: Charlemagne; na ny latina Carolus Magnus
- Aoreliano: frantsay: Orléans; latina: Aurelianum
- Denzinger 1506, Décret touchant l'Édition & l'usage des Livres Sacrés, IVe session du concile de Trente.
- Pie XII, Encyclique Divino Afflante Spiritu
- http://www.vatican.va/archive/bible/nova_vulgata/documents/nova-vulgata_index_lt.html
- Ny teny hoe Liber dia midika hoe "boky".
- Ny teny hoe Regnum dia midika hoe "Fanjakana" na "Fanjakan’ny mpanjaka".
- Ny teny hoe Paralipomenon dia avy amin’ny teny grika hoe Παραλειπομένων / Paraleipoménôn izay midika hoe "zavatra navela". Nihevitra ireo mpandika ny Baiboly amin'ny teny grika fa nisy ny zavatra navela ka tsy voatantaran’ny Boky voalohany sy faharoan’i Samoela ary ny Boky voalohany sy faharoan’ny Mpanjaka izay hita ao amin’ireo Bokin’ny Tantara.