Totsy (vahoaka)

Ny Totsy, izay matetika heverina ho vahoaka hamitika, dia tokony ho avy any amin’ny lohasahan’i Nily, any avaratra. Mety efa talohan’ny fitsofohan’ny vahoaka nilôtika tao amin’io faritra io, izay nitsahatra tao Oganda, ny nahatongavany, ka noho izany, ny petrakevitra manao ny Totsy ho isan’io vahoaka io dia tsy mitombina. I C.G. Seligman dia manasokajy azy ireo ho Hamita nefa ny teny hoe "hamita" dia tsy manana hevitra an-koatry ny maha anaram-bondrom-piteny azy ka tsy azo ampiharina amin’izy ireo. Ny vahoaka gala (Galla) any Etiôpia no mitovitovy amin’izy ireo kokoa ka mety avy any izy ireo[1].

Niorim-ponenana tsikelitsikely tao amin’ny faritry ny Farihy Lehibe, onenan’ny Toà (Twa) (vahoaka pigmea) sy ny Hoto (Hutu) izay mpamboly manam-piaviana banto, izy ireo teo anelanelan’ny taonjato faha-10 sy faha-15. Ireto mpiompy andiam-biby ireto dia vitsy an’isa teo amin’ny fanjakam-panjaka rehetra nisy azy tamin’izany fotoana izany. Tamin’ny taonjato faha-17 dia nandroso teo amin’ny ampahany be indrindra tao Roanda ankehitriny ny fanjaka-mpanjaka notapahan’ny Totsy, afa-tsy ny tao amin’ny faritra atsimo andrefana.

Nanjakan’ny antanantohatra hentitra ny rafitra ara-pôlitika sy ara-pivavahan’ny Totsy. Ohatra, ny mpanjaka, atao hoe mwami, izay ninoana fa fisehoana na sarin’ny andriamanitra fara tampony atao hoe Imama, dia nohodidinin’ny olona ao aminn'y saranga ambony ambony totsy izay nanorina ny fahefany tamin’ny fananany biby fiompy maro. Ny loharanon-kerena tao amin’io fanjakana io dia  notantanan’ny lehiben’ny toerana fiandrasam-biby (ny Totsy no maro an’isa amin’izany), na ny lehiben’ny mpanan-tany (ny Hoto no maro an’isa amin’izany), ary ny fiarovana ny fanjakana dia nakinina tamin’ny lehiben’ny tafika izay sady misy Totsy no misy Hoto. Ny fifanambadian’ny Totsy sy ny Hoto dia mateti-pitranga ihany. Mitovy ny fiteny nampiasain’izy ireo, dia ny fiteny kiniaroanda (kinyarwanda), atao hoe kirondy (kirundi) ihany koa, izay ao amin’ny fianakaviam-piteny banto.

Noraisin’ny mpanjana-tany alemàna sy belza ho rafitry ara-pôlitika sy ara-piarahamonina taorian’ny Ady Lehibe Voalohany ny fiavahan’ny Totsy sy ny Hoto. Nampiharina tao Roanda-Borondy (Ruanda-Burundi) ny fanaovam-panjakana tsy mivantana izay nahazoam-pahefana tamin’ny Fikambanan’ny Firenena (Société des Nations), izay nanome tombony ny saranga ambony totsy. Nanomboka tamin’ny taona 1934-1935 dia nosarahana no foko ("ethnie") roa ny Totsy sy ny Hoto ka ny mponina rehetra dia tsy maintsy misafidy ny ho Totsy na ho Hoto mba hosoratana amin’ny boky milazalaza ny momba ny tsirairay.

Naharitra hatramin’ny taona 1992 ny fanjakazakana ara-toekarena na ara-pôlitikan'ny Totsy vitsy an’isa tao Borondy ka 12% hatramin’ny 14%n’ny mponina borondey izy ireo. Io taona 1992 io no nanatanterahana ny fitsinjarana ny fahefana pôlitika. Tao Roanda koa dia notohanan’ny Fiangonana katôlika ny Hoto maro an’isa, ka nanomboka tamin’ny taona 1959 dia nanohana azy ireo koa ny mpanjana-tany ka afaka naka ny fahefana izy ireo tamin’ny taona 1961, taorian’ny fikomiana nataony tamin’ny taona 1958.

Nitrangana fifandringanana miverimberina teo amin’ny Totsy sy ny Hoto tao Roanda sy tao Borondy. Ny faramparany tamin’izany fandripahana izany dia ireo notanterahin’ny Hoto teo amin’ny fitondrana, taorian’ny nahafatesan’ny filoham-pirenena roa roandey sy borondey tamin’ny taona 1994, nikendrena indrindra ny Totsy. Ny Firenena Mikambana dia nanasokajy izany ho fandringanana taranaka. Natsangana noho izany ny Fitsarana heloka bevava iraisam-pirenena mba hitsara ireo tompon’ndraikitra tamin’ny fandringanana ny Totsy izay nahazo koa ny Hoto mpandanjalanja, ka miisa teo anelanen’ny 500 000 sy 1 000 000 ny isan’ny olona niharan’izany.

Taorian’ny ady an-trano dia nahazo ny fitondrana tao Roanda ny Totsy tamin’ny alalan’ny antoko pôlitika Front populaire rwandais (FPR).