Parti des Déshérités de Madagascar
Ny Parti des Déshérités de Madagascar (PADESM), izay nantsoina amin' ny teny malagasy hoe "Firaisan' ny Tanindrana sy ny Mainti-enindreny ary ny Karazany rehetra eto Madagasikara", dia antoko pôlitika navitrika teto Madagasikara nanomboka tamin' ny Jona 1946 ka hatramin' ny Repoblika Voalohany (1960–1972). Natsangana io antoko io ho setrin’ ny fananganana sy fahombiazana ara-pôlitika haingana azon' ny antoko pôlitika Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache (MDRM), natsangan’ ireo avara-pianarana merina teo amin’ ny fitakiana ny fahaleovantena amin’ i Frantsa. Nahazo fanohanana betsaka avy amin' ny foko rehetra ny nasiônalisma sy ny MDRM, nefa ny PADESM dia nanohana ny fanomezan-danja sy ny fampitoviam-pitondrana ho an' ny mponina amorontsiraka (na Tanindrana), izay efa nofehezin' ny Merina teo amin' ny tantara, sady natahorahy ny MDRM izay noheveriny fa nanao izay hiverenan' ny fanjakazakan' ny Merina amin' ny fitondrana ara-pôlitika rehefa azo ny fahaleovantena. Navitrika izy ireo nanangona sy nanao fampielezan-kevitra teny amin' ny foko rehetra, tamin' ny voalohany dia ny mponina amorontsiraka sy ny taranaky ny andevo merina, saingy tamin' ny farany dia nailika tanteraka ireto farany. Ny fananganana sy ny fahombiazana ara-pôlitikan' ny PADESM dia nampirisihin' ny fitondrana mpanjanaka frantsay, izay nanodinkodina ny voka-pifidianana ho an' ny antoko tanindrana.
Ny tolom-bahoaka tamin' ny taona 1947 no nitarika ny fitondrana mpanjanaka frantsay handrava ny MDRM ary nampiato vonjimaika ny antoko pôlitika hafa rehetra, anisan' izany ny PADESM. Nitrangana ny disadisa teo amin’ ny andaniny sy ny ankilany nandritra ny fikomiana tamin’ ny alalan’ ny herisetra nokendrena teo amin’ ireo mpanohana ny vondrona mpifanandrina. Tombanana ho 1 900 hatramin’ ny 5 000 ireo mpanohana ny PADESM namoy ny ainy nandritra ny fikomiana nataon’ ireo mpiady nasiônalista mpanohana ny MDRM. Taorian' ny fahapotehan' ny hetsika nasiônalista tamin' ny Desambra 1948, dia nitombo ny lazan' ny PADESM, nampian' ny fitohizan' ny fanohanana frantsay. Nandresy tamin' ny fifidianana ara-pôlitika lehibe maro ilay antoko tamin' ireo taona 1950. Na izany aza, rehefa nanomboka ny dingana mankany amin' ny fahaleovantena, dia nanjary nizarazara teo amin' ny antoko mpandala ny nentin-drazana sy ny mpandala fandrosoana ity antoko ity, ka nisaraka tamin' ny Desambra 1956 ity farany ary nanangana ny Parti Sociale Démocrate (PSD). Noho izany fisarahana sy fahaleovantena izany tamin' ny taona 1960, dia maty tanteraka ny PADESM.
Nisy akony naharitra teo amin’ ny fiainana ara-pôlitika teto Madagasikara ny PADESM. I Philibert Tsiranana, mpitarika ny PSD, no lasa filoha voalohany teto Madagasikara tamin’ ny nahazoana ny fahaleovantenany tamin’ ny taona 1960. Maro ireo olo-malaza ara-pôlitika lehibe eto Madagasikara manana fifandraisana amin’ ny PADESM sy ny PSD, anisan’ izany ny filoha teo aloha Didier Ratsiraka sy ny praiminisitra teo aloha Jacques Sylla. Amin' ny ankapobeny, ny fananganana ny PADESM dia nanamafy ny fifandrafiana ara-poko teo amin' ny pôlitika malagasy, mampifandray ny tombontsoan' ny foko manokana amin' ny antoko pôlitika manokana.
Tantara
Fanorenana sy fotokevitra
Tamin’ ny fivoriamben’ ny Antenimiera mpanorina voalohany tao Paris taorian’ ny Ady Lehibe Faharoa tamin’ ny Novambra 1945 izay natao handrafetana ny lalàm-panorenan’ ny Repoblika fahefatra frantsay, dia dokotera roa antsoina hoe Joseph Raseta sy Joseph Ravoahangy no nisolo tena an’ i Madagasikara. Nanangana ny antoko pôlitika Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache (MDRM) izy ireo niaraka tamin’ i Jacques Rabemananjara, mpanoratra ho avy, tamin’ ny fiandohan’ ny taona 1946. Ireo mpitarika telo ireo dia taranaky ny Hova merina izay nalaza ara-pôlitika teo amin’ ny lapan’ ny mpanjaka teo aloha. Niorina tamin' ny fahaleovantenam-pirenena tamin' i Frantsa ny sehatry ny antoko ary nahazo fanohananatamin' ny vahoaka sady nihotra ny fizarazarana ara-jeôgrafia sy ara-poko ary ara-saranga. Tamin' ny Novambra 1946 izy telo mirahalahy no voafidy hisolo tena an' i Madagasikara ho solombavambahoaka ao amin' ny Antenimieram-pirenena frantsay.
Ho setrin' ny fananganana ny MDRM, izay natahoran' ny maro tsy Merina fa hamelona indray ny fanjakazakana ara-pôlitikan' ny Merina, dia natsangan' ireo Tanindrana, izay notapahin' ny Fanjakana Merina taloha, sy ireo taranaky ny andevo merina, ny Parti des Déshérités de Madagascar (PADESM) tamin' ny volana Jona 1946. Ny mpitarika mpitolona Mahasampo Raveloson no tena fototry ny fananganana ny antoko. Anisan' ireo mpikambana mpanorina i Philibert Tsiranana (izay lasa filoham-pirenena voalohany teto Madagasikara taorian' ny fahazoana ny fahaleovantena), i Albert Sylla (izay lasa minisitry ny raharaham-bahiny teo ambany fitarihan' i Tsiranana, ary ny zanany lahy, Jacques Sylla, no lasa praiminisitra teo amin' ny fitondran' i Marc Ravalomanana), sy i Albert Ratsiraka (rafozan' ny filoha Didier Ratsiraka) ary Pascale Velonjara (rafozan-dRatsiraka).
Tamin' ny Jolay 1946, niova ho antoko mpanohitra mivantana ny MDRM ny PADESM. Antoko tsy nasiônalista tamin' ny voalohany ny PADESM nef tamin' ny farany dia nankasitraka ny fizoranatsikelikely mankany amin' ny fahaleovantena mba hitandroana ny fifandraisana akaiky amin' i Frantsa sy hisorohana ny fiverenan' ny fanjakazakana talohan' ny fanjanahantany. Navitrika izy tamin' ny fampidirana mpikambana araka ny fepetra ara-poko, mba hampidirana ny mponina amorontsiraka sy ny taranaky ny andevo merina, ka nahasarika avara-pianarana maro sy mpitarika ara-pôlitika avy amin' ny faritra amorontsiraka. Nifantoka tamin' ny fampitomboana ny fitsinjarana ny loharanon-karena any amin' ny morontsiraka io antoko io mba hanoherana ny fivangongoan' ny fampiasam-bolan' ny fanjanahantany nandritra ny am-polony taona maro tany amin' ny faritra afovoany. Rehefa nandeha ny fotoana dia nihanatanjaka ilay antoko, ary nahomby ny ezaka nataon' i Mahasampo Raveloson hanilihana ny Merina tsy ho anisan’ ny antoko, anisan’ izany ny taranak’ ireo Merina nandevozin’ ny andriana teo nandritra ny Fanjakan’ Imerina ary nizara ny ahiahin' ny Tanindrana mpiray tanindrazana aminy momba ny fanjakazakana ara-pôlitikan' ny Merina.
Nanohana tamim-pahavitrihana ny PADESM ny manam-pahefana frantsay izay nanjakan' ny sôsialisma. Amin' ny Frantsay, izany fanohanana izany dia ezaka natao hiarovana ny vahoaka ampahorina sy hanamafisana ny fiarovana azy ireo amin' ny fanararaotan' ny Merina. Ny governora jeneraly Jules Marcel de Coppet dia nanome toerana an' ilay antoko tao amin' ny tranom-panjakana hanaovana fivoriana. Nahazo fanohanana ara-bola avy amin' ny mpanjanaka ny kandidàn' ny PADESM tamin' ireo fifidianana isam-paritany tamin' ny Janoary 1947 noho ny fankasitrahan' ilay antoko ny fitondrana frantsay.
Tamin’ ny fifidianana tamin’ ny Novambra 1946 izay natao hifidianana ireo solombavambahoaka voalohany hisolo tena an’ i Madagasikara ao amin’ ny Antenimieram-pirenena frantsay, ny MDRM dia niampanga ny fitondrana frantsay ho nameno vata fandatsaham-bato, nanodikodina ny lisi-pifidianana, nandrahona ireo kandidà sy mpanohana ny MDRM, ary nanodinkodia an-karihary ny voka-pifidianana mba hiantohana ny fandresen' ny PADESM. Na dia teo aza ireo tsy fanarahan-dalàna ireo dia nahazo ny 71 %n' ny vato ny MDRM, ary tsy nisy lany tamin’ ireo kandidà PADESM. Raha nahazo fandresena mazava ny MDRM tany amin’ ny faritany afovoany sy atsinanana, nifanakaiky kosa ny vokatra tany amin’ ny faritany andrefana, izay nahazoan’ ny kandidà MDRM Joseph Raseta vato 21 475 ary ny kandidàn’ ny PADESM Totelehibe nahazo vato 19 014.
Andraikitra nandritra sy taorian' ny tolom-bahoaka
Tamin' ny fiandohan' ny taona 1947 dia nanangana fitsipika vaovao ny fitondrana frantsay izay nampitombo ny lanjan' ny vato frantsay mihoatra ny vato malagasy tamin' ny fifantenana ireo kandidà, ary kandidà telo avy amin' ny PADESM nankasitrahan' ny mpandala ny nentin-drazana frantsay no lany ho ao amin' ny Conseil de la Republique. Ny voka-pifidianana sy ny tsy fahafalian' ny vahoaka nooho ny fitsabahan' ny Frantsay dia nanamafy fielezan' ny fahasorenana tamin' ny fanjanahantany sy ny fanirian' ny Malagasy hisahana manokana ny raharahany manerana ny Nosy. Ireo anton-javatra ireo dia nampipoaka ny fikomiana nasiônalista izay nanomboka ny harivan' ny 29 Marsa 1947 niaraka tamin' ny fanafihana tobin' ny polisy sy toeram-pambolena frantsay maromaro tany amin' ny ala atsinanana nataon' ireo mpitolona nasiônalista malagasy, ka anisan' izany ireo mpikambana tao amin' ny fikambanana miafina nasiônalista Vy Vato Sakelika (VVS) sy Jiny.
Na dia teo aza ny andraikitry ny mpitolona tamin’ ny fitarihana ny fitroarana, dia niampanga avy hatrany ny MDRM ho nitarika ilay hetsika ny manam-pahefana mpanjanaka. Io fomba fijery io dia noraisin' ny mpitarika ny PADESM koa ary nitovian' ny ankamaroan' ny vanjo teratany frantsay nonina teto amin' ny Nosy. Tsy ny mpitarika sy ny mpikambana ao amin' ny MDRM ihany no lasibatry ny mana-pahefana frantsay, fa ny mpomba azy ireo ihany koa, ka nitarika ny vahoaka betsaka kokoa ho ao anatin' ilay fifandonana. Ny fanafihana ny manampahefana mpanjanatany tany atsinanana dia narahin’ ny hetsika mitovy amin’ izany avy hatrany tany amin' ny tapany atsimo amin’ ny Nosy, vao izay niparitaka haingana nanerana ny firenena. Nanohana mafy ny hetsika ny tany atsimo, izay nahasarika tantsaha miisa 100 000 any ho any hiady ho an' ny tanindrazana. Ny Frantsay dia namaly tamin' ny alalan' ny hetsika ara-miaramila mahery vaika sy ady ara-tsaina, anisan' izany ny heloka bevava manohitra ny maha-olombelona. Teo anelanelan' ny volana Jolay sy Septambra 1948, nosamborina na novonoina ny ankamaroan' ireo lohandhany tamin' ny fikomiana, ary ny sisa tamin' ireo mpiady dia niparitaka sy nandositra tany anaty ala tamin' ny Desambra 1948.
Ny fipoahan' ny fifandonana dia nahatonga ny herisetra teo amin' ny Merina any amin' ny faritra afovoany sy ny Malagasy avy amin' ny foko hafa. Tombanana ho 1 900 ka hatramin' ny 5 000 ireo Malagasy mpanohana ny PADESM novonoin' ireo mpiray tanindrazana nasiônalista mpanohana ny MDRM nandritra ny ady.
Na dia nilaza hatrany ny tsy fananany tsiny aza ny mpitarika ny MDRM, dia noravan' ny fitondrana frantsay ity antoko ity tamin' ny 10 May 1947, ary naato vetivety ny antoko pôlitika hafa rehetra, anisan' izany ny PADESM. Vao mainka nanamafy ny lazan’ ny PADESM ny fandraràna ny MDRM taorian’ ny fikomiana. Teo anelanelan' ny taona 1951 sy 1956, dia nandresy tamin' ny fifidianana solombavambahoaka intelo nisesy ireo kandidà PADESM.
Fiharerahan' ny PADESM
Na dia teo aza ny toa fahombiazan' ny PADESM dia sahirana ity antoko ity vokatry ny fisaratsarahana anatiny. Firenena maro hafa nofehezin' ny mpanjanatany frantsay, anisan' izany i Marôka, i Indôsina ary ny maro any Afrika Andrefana, no efa nahaleo tena na efa nanomboka nifampiraharaha momba ny dingana mankany amin' ny fahaleovantena; izany no nahatonga ny fanantenana fa ho afaka hanara-dia azy ireo i Madagasikara, ka hanome fahafahana ny PADESM hampiasa fahefana tsy misy sakantsakana eo amin' ny pôlitika malagasy. Io fahafahana mipoitra io dia nampisaraka ny antoko, izay nanjary nalemy noho ny ady an-trano. Nisaraka ny ankolafy mpandala fandrosoana ka nanangana ny Parti Sociale Démocrate (PSD) tao Mahajanga tamin' ny Desambra 1956, teo ambany fitarihan' i Philibert Tsiranana, mpampianatra avy amin' ny foko tsimihety, sy Andre Resampa.
Lova avy amin' ny PADESM
Hery natanjaka teo amin’ ny pôlitika malagasy nanerana ny Repoblika voalohany ny PSD izay nipoitra tamin’ ny faharavan’ ny PADESM. Rehefa nahazo fahaleovantena i Madagasikara tamin’ ny taona 1960, dia voatendry ho filoha voalohany teto amin’ ny firenena ny lehiben’ ny PSD, Tsiranana, izay tsy niala amin' izany toerana izany mandra-pahatongan’ ny rotaka nanery azy hametra-pialana tamin’ ny taona 1972. Ny fitondrana nasiônalista sôsialista faharoa no nandimby azy tamin’ ny andron’ i Didier Ratsiraka.
Azo anovozan-kevitra
- Galibert, Didier (2009). Les gens du pouvoir à Madagascar: État postcolonial, légitimités et territoire, 1956–2002. Paris: Karthala Editions. ISBN 978-2-8111-0213-5.
- Mazrui, Ali AlʼAmin; Wondji, Christophe (1993). Generale History of Africa – Vol. VIII – Africa since 1935. Paris: UNESCO. ISBN 978-92-3-102758-1.
- Quemeneur, Tramor (2004). 100 fiches d'histoire du XXe siècle. Paris: Editions Bréal. ISBN 978-2-7495-0341-7.
- Raison-Jourde, Françoise; Randrianja, Solofo (2002). La nation malgache au défi de l'ethnicité. Paris: Karthala Editions. ISBN 978-2-84586-304-0.
- Shillington, Kevin (2004). Encyclopedia of African History. New York, NY: Routledge. ISBN 978-1-135-45670-2.
- Thomas, Martin (2014). Fight Or Flight: Britain, France, and Their Roads from Empire. London: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-969827-1.
- Thompson, Virginia; Adloff, Richard (1965). The Malagasy Republic: Madagascar Today. Stanford CA: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-0279-9.