Kolontsaina ao Roanda
Ny kolontsain'i Roanda dia miseho amin'ny fomba isan-karazany sady manan-karena. Miteny amin'ny fiteny tokana ny mponina, dia ny fiteny kiniaroanda izay tenenin'ny vahoaka baniaroanda. Manampy an'ity fiteny ity ny fiteny frantsay sy ny fiteny anglisy ary ny fiteny soahily. Hita ao Roanda ny fivavahan-drazana sy ireo fivavahana roao lehibe dia ny kristianisma sy ny fivavahana silamo. Ny andro Asabotsy farany amin'ny volana dia anaovan'ny Roandey ilay atao hoe umuganda, izany hoe androm-pirenena ho an'ny fanaovana asa miaraka eoanivon'ny vahoaka isan-tanàna. Manan-karena amin'ny lafiny dihy sy mozika koa i Roanda.
Ny fiteny ao Roanda
Ny fiteny kiniaroanda (izay ao amin’ny fianakaviam-piteny banto) sy ny fiteny frantsay ary ny fiteny anglisy no fiteny ofisialin’i Roanda. Ny fiteny soahily izay fiteny ifaneraseran’ny vahoaka ao Afrika Atsinanana dia tenenina ao Roanda koa. Mihalany kosa ny mpampiasa ny fiteny neerlandey.
Ny fiteny kiniaroanda
Ny 99,38%n’ny mponina dia miteny kiniaroanda tamin’ny taona 2002. Tamin’ny taona 2012 izany dia nihena 67,7 %.
Ny fiteny soahily
Tamin’ny volana Febroary 2017 dia nolanin’ny Antenimieram-pirenena roandey ho fitenim-pirenena koa ny fiteny soahily noho ny fisian’ireo Roandey niverina avy any amin’ireo firenena miteny soahily any atsinanana taorian’ny fandripahana. Tamin’ny taona 2002 dia miteny soahily ny 2,97 %n’ny Roandey.
Ny fiteny frantsay
Tamin’ny taona 2002 dia 3,87 % no miteny frantsay. Tamin’nytaona 2012 dia miteny frantsay ny 11,4 %n’ny Roandey.
Ny fiteny anglisy
Ny disadisa teo amin’i Roanda sy i Frantsa hatramin’ny nisian’ny fandripahana tamin’ny taona 1994 sy ny fiverenan’ieo Totsy maro avy any Oganda miteny anglisy sy soahily ary ny fiarahan’i Roanda amin’i Etazonia dia nanosika ny fitondram-panjakana hanao ny fiteny anglisy ho fitenim-pirenena nanomboka tamin’ny taona 2003. Tamin’ny taoa 2002 dia 1,95 %n’ny Roandey no miteny anglisy. Nanomboka tamin’ny taona 2010 dia saika ny fiteny anglisy irery no fiteny enti-mampianatra ao Roanda. Naverina ho fiteny enti-mampianatra ny teny frantsay manomboka amin’ny kilasy fahefatra ao amin’ny ambaratonga voalohany. Tamin’ny taona 2012 dia miteny anglisy ny 14,7 %n’ny Roandey.
Ny fivavahana
Ny fivavahan-drazana
Ny fivavahan-drazana roandey, izay sokajina ho animista, dia mampianatra ny fisian’ny andriamanitra tokana (antsoina amin’ny anarana hoe Imana) izay mijery ny toerana sy ny toetran’ny olombelona. Ao amin’izany fivavahana izany dia mitana ny anjara toerana lehibe ny fitantarana am-bava, ny fitenenana sy ny ohabolana, ary ny hira sy ny dihy miaraka amin’amponga. Izany dia mifamatotra amin’ny fiainan’ireo ntaolo roandey izay mpiantafika sy mpamboly sy mpiompy ary koa mpihaza sy mpanjono. Araka ny fanisana natao tamin’ny taona 2012 dia 17 % no manaraka ny fivavahan-drazana.
Ny fivavahana kristiana
Ny Kristiana no betsaka indrindra ao Roanda (74 %) ka ny 65 % no Katôlika fa ny 9 % Prôtestanta. Araka ny fanisana natao tamin’ny taona 2012 kosa dia ny 43,7 %n’ny mponina dia Katôlika, ny 37,7 % Prôtestanta, ny 11,8 % Adventista, ny 1,9 % Vavolombelon’i Jehovah. Amin’ireo Prôtestanta ao Roanda dia betsaka ny Loterana izay nandova ny fivavahana tamin’ny misionera alemàna teo anelaelan’ny taoa 1885 sy 1919.
Ny fivavahana silamo
Ny 9 % n'ny vahoaka roandey dia Miozolmàna. Araka ny fanisana natao tamin’ny taona 2012 kosa dia ny 2 %nn'ny mponina no Miozolmàna, izany hoe nisy fihenana.
Ny fampianarana
Ny ambaratonga fototra
Tamin’ny fiafara’ny taona 1980 dia latsaky ny antsasaky ny isan’ny olon-dehibe ny mahay mamaky teny sy manoratra. Tamin’ny 2011 dia nahatratra 70,4 % ny tahan’ny fahaizana mamaky teny sy manoratra ao amin’ny mponina 15 taona no ho miakatra. Ny 64,7 %n’ny vehivavy 15 taona no ho miakatra dia mahay mamaky teny sy manoratra, fa ny lehilahy kosa dia 76,3 %.
Ny isan’ny zaza mandeha an-tsekoly dia any amin’ny 1 000 000 any ho any ao amin’ny ambaratonga voalohany, fa 20 000 eo izany ao amin’ny ambaratonga faharoa. Teo anelanelan’ny taona 2000 sy 2007 dia nanokana ny 19 %n’ny tetibolany ho amin’ny fanabezana ny fitondram-panjakana roandey. Mandra-pahafeno 18 taona dia tsy azo atao ny miala fianarana. Nanomboka tamin’ny taona 2010 dia ny fiteny anglisy ihany no fiteny enti-mampianatra ka nisy ny nitsikera izany.
Ny ambaratonga ambony
Ny oniversitem-panjakan’i Butaren izay notokanana tamin’ny taona 1963 dia misy mpianatra 1 700 any ho any. Niova izany toe-javatra izny taty aoriana. Nanomboka tamin’ny taona 2000 dia nitombo isa ny oniversite sy ny ivon-toeram-pianarana ambony, indrindra ao Kigali, ka ny malaza amin’izany dia ny African Leadership University. Ny ankamaroan’ireo dia tsy miankina amin’ny fanjakana fa miahy tena sady miara-miasa amin’ireo oniversite miteny anglô-saksôna any ivelany