Jeôgrafian' i Borondy

I Borondy dia firenena mitoka-monina ao Afrika Afovoany, izay hita ao amin’ ny faritry ny Farihy Lehibe. Mizara sisin-tany amin’ i Roanda ao avaratra sy i Tanzania ao atsinanana ary ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô ao andrefana i Borondy. Elanelanin’ ny farihy Tanganyika sy ny renirano Ruzizi ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô sy i Borondy. Mirefy 974 km ny sisin-tanin' i Borondy, ka ny 233 km iraisany amin' ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô, ny 290 km dia itambarany amin' i Roanda, ary ny 451 km manefitra azy amin' i Tanzania.

Manana velaran-tany mirefy 27 834 km² i Borondy, ka ny 2 180 km² dia rano. Isan’ ny firenena kely indrindra ao Afrika izy amin’ ny velaran-tany.

Ny ankabeazan’ ny taniny dia misy lembalemba avo sy havoana. Any antsinanana no mba misy tany lemaka. Mirefy 1 520 m ny salan’ ny haambo misy azy eo anelanelan’ ny ony Nily sy ny ony Congo. Mahatratra 2 684 m ny tendro avo indrindra ao Borondy ao amin' ny tapany atsimon' ny tendrombohitra Heka. Midina izany rehefa miantsinanana sy mianatsimo-andrefana. Ny farihy Tanganyika, izay manana haambo 772 m, no farira iva indrindra ao. Manasaraka an’ i Borondy sy i Tanzania ny renirano Ruzizi, izay sisin-tany manasaraka azy amin' ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô, sy ny farihy Tanganyika izay samy ao amin’ ny Rift Valley.

Ireto avy ireo renirano lehibe ao Borondy: i Ruzizi (na Rusizi), izay mivarina any amin' ny farihy Tanganyika, sy i Malagarazi ary i Ruvubu izay isan’ ireo loharanon’ i Nily. I Gasumo, izay loharanon'i Nily atsimo indrindra, dia hita ao atsimon' i Borondy ao amin' ny faritanin' i Bururi. Ny farihy lehibe indrindra dia i Tanganyika izay itambaran' i Borondy amin' i Tanzania sy amin' ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô ary amin' i Zambia. Misy farihy madinika maro koa ao, dia i Mwungera, i Narungazi, i Rwihinda, i Cohoha, i Kanzigiri, i Rweru ary i Gacamirindi, ka ny fantatra sy lehibe indrindra amin'izy ireo dia i Cohoha sy i Rweru izay ao amin' ny sisin-tany manasaraka an' i Borondy amin' i Roanda. Ahitana farihy madinika iray ny ao amin'ny faritra avaratr' i Borondy, dia ny farihy Dogodogo.

Manana toetanin-jana-pehintany mangatsiatsiaka an-tany avo i Borondy. Ny sala-maripana anatin’ ny taona iray dia miovaova eo anelanelan' 17 °C sy 23 °C, ka 21,1 °C izany eny amin’ ireo lembalemba fa 24,4 °C kosa ao amin’ ny Rift Valley. Amin’ ny main-tany, izay manomboka amin’ ny volana Mey ka miafara amin’ ny volana Aogositra, dia matetika misedra ny vokatry ny hain-tany i Borondy. Mahatratra 1 500 mm ny salan' ny rotsak' orana isan-taona. Ny fotoan' ny orana dia eo anelanelan' ny volana Febroary sy Mey, ary eo anelanelan' ny volana Septambra sy Novambra.

Hivoka tsy dia misy hazo firy no mandrakotra ny ankabeazan’ ny velaran-tanin’ i Borondy. Ripaky ny tavy sy ny fiandrasana biby fiompy tafahoatra ny ala. Ny kininina, izay hazo nampidirina mba hiadiana amin’ ny fikaon-tany, sy ny akasià ao amin’ ny hivoka atsinanana ary ny palmie fanamboarana menaka eny amin’ ny tany fambolena no fahita matetika any. Isan’ ny biby fahita any ny lalomena, ny voay, ny karazan-dambo (phacochère), ny leôparda ary ny antilôpa.    

Tamin’ ny taona 2008 i Borondy dia nisy mponina miisa 8 691 005 any ho any izay manome hakitroka 339 mp./km². Noho izany dia isan’ ireo firenena misy mponina be hakitroka indrindra aty Afrika izy. Tamin’ ny fiantombohan’ ireo taona 1990 dia nahatratra 3 % ny fitombon’ ny mponina isan-taona, ary ny tahan’ ny fahafatesan’ ny zaza dia nahatratra 61 ‰. Latsaky ny 15 taona ny antsasaky ny mponina. Ny 89 %n’ ny mponina koa dia tantsaha nefa tsy dia ahitana tanàna madinika firy ny any Borondy satria miparitaka amin’ ireo havoana ny toeram-ponenana.

Hoto (Hutu) mpamboly ny 85 %n’ ny mponina ao Borondy fa ny 14 % kosa dia Totsy (Tutsi) mpiompy. Ny Toà(Twa), izay olona zeny (Pigmea) dia 1 %n’ ny mponina fotsiny.

Roa fotsiny ny tanàn-dehibe lehibe ao Borondy, dia i Bunjumbura renivohitra, izay ahitana mponina miisa 272 600 tamin’ ny taona 1986, sy i Gitega, izay misy mponina 95 300 tamin’ io taona io ihany. Tao Bunjumbura no nitragan’ ny fifanandrinan’ ny Totsy sy ny Hoto tamin’ ny taona 1992. I Gitega kosa dia toeram-ponenan’ ny mpanjaka taloha.

Miankina indrindra amin’ ny fambolena ny toekaren’ i Borondy, noho izany dia isan’ ireo firenena mahantra indrindra maneran-tany izy. Nisy fiantraikany lehibe tamin’ ny toekaren’ i Borondy ny ady an-trano tamin’ ny taona 1993 hatramin’ ny 2004. Ny PNB an’ i Borondy tamin’ ny taona 2004 dia teo amin’ ny 1 000 tapitrisa dôlara ary ny fidiram-bola isan’ olona dia 100 dôlara eo ho eo. Teo antenantenan’ ny taona 2000 dia nahatratra 1 000 tapitrisa dôlara ny trosa ivelany.

Ireto ny voly fanondrana, izay mitana ny 3/4n' ny velaran-tany voavoly: ny tsaramaso maina, ny katsaka,  ny ampemba, ny mangahazo, ny vomanga ary ny akondro. Ny voly fanodina voalohany indrindra dia ny kafe, izay nahafahan’ i Borondy nandoa ny karaman’ ny mpiasam-panjakana tamin’ ny taona 1994 sy nahafahany nandoa ny trosa ivelany, noho ny fiakaran’ ny vidiny tamin’ izany fotoana izany. Nisolo miandalana ny dite ny landihazo, izay ahazoana vola antonony ihany.

Na dia tsy dia manana anjara toerana lehibe eo amin’ ny toekaren’ i Borondy aza ny fiompiana omby, dia manana ny lanjany ara-kolontsaina sy ara-piarahamonina amin’ ny Totsy ny fananana andiam-biby maro. Miteraka fikaohana manimba ny nofon-tany anefa ny toeram-piandrasana. Mandroso dia mandroso ny fiompiana trondroary be mpanao ny fanjonoana eny amin’ ny renirano sy ny farihy.

Tsy dia misy firy ny fitrandrahana harena an-kibon’ ny tany. Ny tanisokay sy ny volamena ary ny firapotsy no trandrahana amin’ izany. Manana tahirina oraniôma sy nikela betsaka i Borondy nefa tsy voatrandraka. Ny taozava-baventy voalohany indrindra dia ny fanodinana sakafo satria miezaka ny hanolo ny vokatra hafarana avy any ivelany amin’ ny vokatra eo an-toerana i Borondy. Miantoka ny 90 %n’ ny angovo ireo tohadranon’ i Rwegura sy Mugere.

Ny farantsa borondey (franc burundais) no vola ampiasaina ao Borondy. Tsy misy fifandanjana ny fifanakaozam-barotra amin’ ny any ivelany satria indroan’ ny sandan’ ny vokatra aondrana ny an’ ny vokatra hafarana. Miantoka ny 75 %n’ ny vola azo amin’ ny fanondranana entana ny vokatra kafe. Manaraka izany ny landihazo sy ny dite ary ny hoditra. Hafarana avy any ivelany, indrindra avy any Eorôpa Andrefana, ny lamba sy ny solitany.

Tsy ahitana lalam-by ny ao Borondy, ary ny tambajotran’ arabe dia mirefy 5 900 km eo fotsiny, ka ny ankabeazany dia lalan-tany. Taterina amin’ ny sambo mamaky an’ i Tanzania sy Zambia ary ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô ny entana aondrana na hafarana, ka mijanona ao amin’ ny seranan-tsambon’ i Bujumbura ao amin’ ny tendro avaratry ny farihy Tanganyika aloha. Betsaka koa ireo mpanondrana na mpanafatra entana an-tsokosoko avy ao amin’ ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô. Ao Bunjumbura ihany koa no ahitana ny seranam-piaramanidina iraisam-pirenenan’ i Borondy.