Jeôgrafian' i Gabôna

Ny velarantanin' ny ony Ogooué dia mahafaoka ny ankabeazan' ny velaran-tanin' i Gabôna. Izany no mahatonga ny anaran' ny faritany dimy amin' ny sivy hitondra ny anaran' io renirano io. Ny renirano Ivindo izay manondraka ny ampahefatry ny tanin' i Gabôna ao avaratra-atsinanana, sy i Ngounié no renirano lehibe mivarina ao amin' ny ony Ogooué. Ny renirano Ogooué dia teraka ao Kôngô, mikoriana manamorona ny fehiben-tany, ary mivarina any amin’ ny Ranomasimbe Atlantika ao Port-Gentil.

Ny velaran-tany tondrahan-drenirano faharoa dia ny an' i Nyagara, izay ony ao amin' ny faritra atsimo. Ny fahatelo dia ny an' i Komo izay mipoitra avy any Ginea Ekoatôrialy, izay iorenan' i Libreville. Ny renirano Ntem ao avaratra no manasaraka an' i Gabôna amin' i Kamerona.

Misy karazany telo ny vohon' ny tany ao Gabôna: tany lemaka amin' ny morontsiraka ao andrefana sy ny tangoron-tendrombohitra ao avaratra-atsinanana ary ny lembalemba sy havoana ao avaratra-atsinanana.

Ireto ireo tany lemana ireo: ireo tany lemaka amorontsiraka (manana sakany 20 hatramin' ny 300 km) ao andrefana; ny lemaka sy ny lempona (lemak' i Nyagara sy Ngounié, lemak' i Lopé, lemaky ny faritr' ireo Farihy, manodidina an' i Lambaréré); ireo vinany an-dranomasina sy anatiny an' ny renirano Ogooué. Ny renirano Ogooué izay azo andehanana lakana hatrany N’Djolé ao amin’ ny fidirana ao amin’ io lemaka io dia mahazo rano avy amin’ ireo renorano madinika izay mipoitra avy ao amin’ ny tangoron-tendrombohitra gabôney.

Ireto koa ny tangoron-tendrombohitra: ireo tangoron-tendrombohitra izay ahitana ireo tendrombohitra Cristal ao avaratra-atsinan' i Libreville (mahatratra 900 m), ny tangoron-tendrombohitr' i Chaillu ao afovoany (manana tendro any amin' ny 1 020 m ao amin' ny tendrombohitra Milondo, mahatratra 972 m ao atsimo) (ireo antokon-tendrombohitra ireo dia sarahin' ny renirano Ogooué) ary ny tangoron-tendrombohitr' i Mayombe izay manaraka ny morontsiraky ny Ranomasimbe Atlantika amin' ny halavana 800 km. Ny tendrombohitra avo indrindra ao Gabôna dia i Bengoué (1 070 m) ao avaratra-atsinanana ao amin' ny faritanin' i Ogooué-Ivindo.

Ireo lembalemba sy havoana ireo dia ahitana an' ilay tamba-dembalemba ao avaratra-atsinanana (Woleu-Ntem sy Ogooué-Ivindo); ireo lembalemba Batéké, ao atsinanan' ny faritanin' i Haut-Ogooué, ahitana hivoka ao ampovoan' ala. Manana morontsiraka mirefy 885 km i Gabôna.

Toetanim-pehibe mafana sy mando ny toetanin’ i Gabôna. Miova kely ny mari-pana mandritra ny taona: 26 °C ny sala-maripana isan-taona, 21 °C ny sala-maripana any atsimo-adrefana (Port-Gentil, Lambaréné, Mouila, Tchibanga, Mayumba) fa 27° C kosa ny sala-maripana any amin' ny morontsiraka sy any afovoan-tany. Mety mahatratra 18° C ny farany ambany ary 36 °C ny farany ambony. Mifandimby amin’ ny fizaran-taona maina roa (Mey-Septambra sy Desambra-Janoary) ny fozaran-taona mando (Febroary-May sy Sesptambra-Desambra). Mahatratra 2 515 mm ny salan-drotsakorana isan-taona ao Libreville renivohitra. Miova eo anelanelan' ny 1 500 mm (any avaratra-atsinanana sy ao amin' ireo faritry ny hivoka) sy 3 300 mm (any avaratra-andrefana) ny rotsak' orana ao Gabôna. Ny salan-kamandon' ny soson-drivotra dia eo amin' ny 85 % nefa mety mahatratra 100 % izany amin' ny fotoana mahabe orana.

Mandrakotra ny 81,4 %n’ ny velaran-tanon’ i Gabôna ny alam-pehiben-tany, ka ala tsy tsy nisy nikitika ny no mandrakotra ny ankabeazan’ izany. Sady miteraka fahasahiranana noho ny fisakanany ny fifandraisana sy ny fifamoivoizana ny ala no harena lehibe koa noho ny fitrandrahana azy izay miteraka asa ho an’ ny mponina. Mamokatra karazan-kazo maro i Gabôna noho izany.

Manjaka ao amin’ ny faritra amorontsiraka ao atsimo amin’ ny ampahan’ ireo lohasahan’ i Nyagara sy ny faritr’i Ngounié ambony ary ny faritr’ i Ogooué ambony, ny hivoka.

Araka ny tombana dia ny 77 % hatramin' ny 85 %n' ny velaran-tanin' i Gabôna dia rakotra ala, ka noho izany dia io firenena io no manana taham-belaran-tany rakotra ala lehibe indrindra aty Afrika.

Ny karazam-biby ao Gabôna dia maro dia maro noho ny alam-pehiben-tany mbola tsy be simba. Maro ireo karazam-biby arovana. Karazam-borona miisa 700, karazana sahona miisa 98, karazana bibilava miisa 95 hatramin' ny 160, karazana biby misy nono miisa 198 no mbola hita ao Gabôna. Ao amin' ny alan' i Gabôna no toerana ianinan' ny rajako simpanze tsy misy mpanelingelinba (miisa eo anelanelan' ny 27 000 sy 64 000 tamin' ny taona 2003) sy ny gôrila (miisa 35 000 tamin' ny taona 1983). Ao koa no fonenan' ny antsasaky ny isan' ny elefanta aty Afrika, izay mahatratra 22 000 tamin' ny taona 2005 ao amin' ny valan-javaboarim-pirenena Minkébé.

Tamin’ ny taona 2008 dia nahatratra 1 484 000 ny mponin’ i Gabôna fa tamin' ny taona 2020 dia nahatratra 2 230 908 izany. Firenena vitsy mponina i Gabôna izay manana hakitroka 5,8 mp/km². Tafiditra ao amin' ny faritra vitsy mponina eo amin' ny erana Gabôna-Kôngô i Gabôna, izay manana hakitroky ny mpoina ambany dia ambany (5,7 mp/km² nefa i Afrika manontolo dia manana hakitroky ny mponina 27 mp/km²). Latsaky ny salany ny taham-pahaterahana isan-taona: tamin' ny taona 2010 dia 4,6 ny tondrom-pahaterahana ary ny taham-piromboan' ny mponina dia 2 % nefa 5,8 sy 2,8 % ny an' i Afrika atsimon' i Sahara.

Maro ireo mpiasa avy amin’ ny firenena hafa monina ao Gabôna (avy any Benîno, Borkina Fasô, Ginea Ekoatôrialy, Kamerona, Repoblikan' i Kôngô, Kôtidivoara, Maly, Nizeria, Senegaly). Ny mpiasa ambony ao amin’ ireo orinasa mpitrandraka solitany dia avy any Eorôpa, ka ny ankamaroan’ izany dia  Frantsay.

Maro koa irero Gabôney monina any ivelany (miisa 122 000 eo ho eo tamin’ ny taona 2008). Monina amorontsiraka ny ankamaroan’ ny mponin’ i Gabôna ka saika lao ny any afovoan-tany.

Isan’ ireo manana fidiram-bola ambony indrindra isan’ olona manerana an’ i Afrika atsion’ i Sahara i Gabôna noho ny havitsin’ ny mponina ao aminy sy ny vokatry ny fitrandrahana harena an-kibon’ ny tany. Tsy mbola mandroso anefa ny fitsaboana sy ny fari-piainan’ ny mponina satria mbola ambony  ny taham-pahafatesan’ ny zaza (53 ‰ tamin’ ny taona 2008) ary ambany ny salam-pahaveloman’ ny olona (53,5 taona tamin’ ny 2008).

Miankina be amin’ ny fitrandrahana harena an-kibon’ ny tany ny toekaren’ i Gabôna, indrindra ny solitany izay miantoka ny 50 %n’ ny PIB sy ny 80 %n’ ny vokatra aondrany. Izany fidiram-bola amin’ ny alalan’ny fivarotana solitany izany miampy ny havitsian’ ny mponina no azo anazavana ny fahambonin’ ny PNB isan’ olona ao amin’io firenena io, izay isan’ ireo fitenena manana fari-piainanna ambony indrindra manerana an’ i Afrika atsimo’ i Sahara. Na dia izany az dia miaina ao anaty fahantrana ny 60 %n' ny mponina noho ny tsy fifandanjan’ ny fitsinjaraa ny harem-pirenena.

Tsy mbola mandroso ny fambolena sy ny fiompiana ao Gabôna. Ny fambolena dia sahanin’ ny 51,6 %n’ ny mponina nefa tsy mamokatra afa-tsy ny 5 %n’ ny PIB. Ny voly fihinanana an-toerana no tena imasoan’ ny mpamboly, ka isan’ ny volena amin’ amin’ izany ny mngahazo sy ny katsaka ary ny vary. Misy ihany ny fambolena kakaô sy kafe ary voanjo haondrana nefa tsy ampy izany. Izany no mahatonga an’ i Gabôna hiankin-doha ara-tsakafo amin’ ny any ivelany.

Ny sehatr’asa voalohany dia misahana indrindra ny fitrandrahana hazo, isan’ izany ilay karazan-kazo malemy hanamboarana takela-lazo (ny ôkome) izay maha laharana voalohany an’ i Gabôna. Miezaka miaro ny alan-jana-pehin-tany i Gabôna tamin’ ny alalan’ ny namoronany valan-javaboarim-pirena manodidina ny folo, izay mandrakotra ny 10 %n’ ny valaran-tanin’ i Gabôna.

Manana harena an-kibon’ ny tany betsaka i Gabôna, indrindra ny solitany. Ny famokarana solitany no loharanom-bolan’ i Gabôna. Na dia izany aza dia nizaka ny fitontonganan’ ny famokarana solitany io firenena io noho ny faharitan’ ny tahirin-tsolitany any any ambanin’ ny tany. Ny solitany dia hadina avy amin’ ny otri-tsolitany amorontsiraka sy ambany ranomasina an’ i de Mandji sy Rabi-Kounga. Ny orinasa fanadiovan-tsolitany dia miorina ao Port-Gentil sy ao Pointe-Clairette. Ny ankamaroan’ ny fitrandrahana ny otri-tsolitany any Gabôna dia navela hosahanin’ ny orinasa frantsay ELF, izay nakambana tao amin’ ny TotalFinaElf.

Laharana fahatelo i Gabôna amin’ ny famokarana manganezy maneran-tany, ka ny otrika manganezy amin’ izany dia ny an’i Moanda any amin’ ny tapany atsimo.

Isan’ ny harena an-kibon’ny tany any Gabôna koa ny vy any Mekambo sy any Belinga any avaratra-atsinanana. Mamokatra oraniôma koa i Gabôna izay manana tahiry tsy mitsaha-mihena. Misy koa ny tahirina fôsfaty sy volamena voajanahary. Ahitana fira-mainty, oraniôma ary volafotsy koa ny ao amin’ io firenena io.

Ny sehatry ny orinasa vaventy dia mandroso: ny 15,8 %n’ ny mponina afaka miasa. Ny fanadiovana ny solitany sy ny fikarakarana ny vokatra hazo ary ny orinasa mpamadika ho sakafo ny vokatry ny fambolena no voakasika indrindra amin’ izany.

Ny sehatr’ asa fahatelo dia tsy dia mandroso sady mampiasa ny 30 %n’ ny mponina afaka miasa. Voasakantsakan’ ny ala sy ny toetany ny fotodrafitrasa momba ny fitaterana.

Ny farantsa CFA no vola ampiasain’ i Gabôna. Nihena anysasany ny sandan’ io vola io tamin’ ny taona 1994. Ny varotra ivelany dia mandroso sady ahazoana tombony. Ireto ny firenena manafatra entana amin’ i Gabôna: i Alemana, i Britaina Lehibe, i Espaina, i Etazonia, i Frantsa,  i Italia, i Japàna ary i Nederlandy.

Ambany dia ambany ny lanjan' ny fitaterana an' araba ao Gabôna vokatry ny fisian' ny alabe. Misy lalana mirefy 9 170 km i Gabôna ka ny 10,2 % amin’ izany dia voarakotra tara. Latsaky ny 20 % amin' izany no azo lazaina ho mbola tsara. Misy ny lalalana midadasika avy any avaratra mankany atsimo mampitohy an’ i Loubomo amin’ i Kôngô ary an’ i Douala amin’ i Kamerona. Talohan’ ny taona 1970 dia lalam-by tokana no nampitohy an’ i M’Bindfa amin’ i Kôngô ary ny lalam-by mampitohy an’ i Pointe-Noire amin’ i Brazzaville.

Nanomboka tamin’ ny taona 1978 ny fanamboarana ny lalala mamakivaky an’ i Gabôna (Transgabonais) izay mirefy 697 km ao amin' ny Faritr' i Franceville. Nisy ampahany avy eo anelanelan’ i Owendo sy i Booué izay vita tamin’ ny taona 1982, ary ny fanitarana izany mankany Masuku (Franceville) ao atsimo-atsinanana dia natomboka tamin’ ny taona 1986. Misy koa ny fikasana hanamboatra ny lalam-by natao hitaterana ny akoram-by avy ao avaratra-atsinanana. I Owendo sy i Port-Gentil no seranan-tsambo lehibe ao Gabôna.

Ny renirano Ogooué sy ireo rano hafa mivarina ao aminy (Ivindo sy Ngounie) dia azo itondrana lakana na sambo madinika. Ny firaterana an-drenirano dia manombola eo amin' n yseranan' i Owendo akaikin' i Libreville sy Port-Gentil satria eo no ihaonan' ny entam-barotr' i Gabôna izay alefa mankany an-dranomasina ho any ivelany. Ny fitaterana mpandeha an-drenirano sy an-dranomasina dia hita indrindra eo anelanelan' i Libreville sy Port-Gentil (mandalo amin' ny ranomasina, noho ny tsy fisian' ny arabe) ary ny lalam-paritra ao amin' ny faritry ny farihy (departemantan' i Ogooué sy departemantan' ny Lacs) amin' ny manodidina an' i Lambaréné. Ny halavan' ny lalan-drano azo ifamoivoizana dia mirefy 1 660 km tamin' ny taona 2010.

Telo ny seranam-piaramanidina iraisam-pirenena ao Gabôna: ny seranam-piaramanidin' i Libreville sy ny seranam-piaramanidin' i Port-Gentil ary ny seranam-piaramanidin' i Franceville. Ahitana seranam-piaramanidina madinika miisa 60 koa ny ao amin' io firenena io ka ny 30 dia natokana amin' ny raharaham-barotra.

Miankina tanteraka amin' ny solitany ny toekarenan' i Gabôna ka noho izany dia lalaovin' ny fiovaovan' ny vidin-tsolitany izany toekarena izany izay efa nandalo fahasahiranana lehibe tamin' ireo taona 1990. Nisy ny fifanarahaa tamin' ny FMI tamin' ny taona 2000 izay nampihenana ny fandaniam-bolam-panjakana. Natao koa ny famindrana amin' ny sehatra tsy miankina ny orinasam-panjakana maro sady nisy koa ny fampitomboana ny karazan' asa momba ny harena an-kibon' ny tany, ny fanamboarana fotodrafitrasa, ny fitrandrahana hazo, ny fizahàn-tany ary ny fambolena.