Fiteny esperanto
Ny fiteny Esperanto (esperantô) dia teny namboarinʼi Ludwik Lejzer Zamenhof taminy faranʼny taonjato 19 ; fantatry ny olona taminʼio anarana io ny teny esperanto.
| Esperanto | |
| Isan'ny mpiteny | 100 000 (teny nibeazana); 1 hetsy hatramin'ny 2 tapitrisa ny isan'ny mpampiasa io fiteny io ho fiteny faharoa |
| Faritany | Erak'izao tontolo izao |
| Sata | Ampiasain'ny olona vitsivitsy ho fiteny ifandraisana amin'ny vahiny |
| Mpandamina | Akademio de esperanto |
| Kaodim-piteny | eo, epo |
| Soratra | latina |
Ny fitsipika gramatikalinʼny Esperantô dia mifototra amina fototra 16, tsy misy tsy ara-dalàna.
Tantara
Ny fiteny esperanto dia fiteny noforonin'i Ludwik Lejzer Zamenhof, dokotera manana razana jiosy mipetraka any Polonia. Tamin'ny faran'ny taona 1870-1880 tabt Białystok. Tanàna ahitana olom-pirenena maro dia maro : poloney, jiosy, alemana ary belarosiana. Tsy dia mifanarana firy ireo olom-pirenena ireo ary ny antony namoronany voalohany ny fiteny esperanto dia mba hampifanaraka azy ireo amin'ny alalan'ny famoronana fiteny iray iraisany.
Noketrehiny mandritry ny folo taona manontolo ny fiteny esperanto, ary nandritra izay fe-potoana izay izy dia nandika boky tamin'ny fiteny esperanto avy ta'min'ny fiteny maro. Ary nandritra izay fe-potoana izay koa no nanoratany ny boky manazava ny fitsipi-pitenenan'ny fiteny esperanto. Nosoratany tamin'ny fiteny rosy aloha izay boky izay, ary noho izany dia nosoratana tamin'ny endri-tsoratra sirilika ny fiteny esperanto voalohany ; io boky nosoratany io dia navoakany tamin'ny volana Jolay 1887 ary izy ihany no nandoa ny vola ilaina namoahana io boky io. Nanaraka taorian'izay boky voalohany izay ireo santiôna hafa an'ilay boky hatramin'ny taona 1889.
Nitombo tsimoramora ireo isan'ny olona nianatra ny fitenye speranto nandritra ny taona 1890 : eraky ny Fanjakambe Rosy, dia taty aoriana, erak'i Eoropa Afovoany ary Ameriak Avaratra.
Tonga tany Japana tamin'ny ady Rosiana-Japoney ny fiteny esperanto tamin'ny fanombohan'ny taonjato faharoapolo. Ary tao Guangzhou (Canton) no nianarana fiteny esperanto voalohany indrindra tany Sina tamin'ny 1908. Ireo olona miteny esperanto manerana izao tontolo izao dia afaka mifandray amin'ny alanan'ny gazety manokana voasoratra amin'ny fiteny esperanto.
Firy no isan'ireo olona miteny esperanto ?
Sarotra isaina ny mpiteny esperanto ; ny faminavinana miteny alenalelan'ny 100.000 hatramin'ny 2.000.000 ; ity ny isa nalaina avy tamin'ny tranonkala etnologue
Ny fiteny esperanto dia fiteny naorina ary natao hianaran'ny olombelona ho fiteny faharoa. Fa tsy misy manakana ireo mpahay azy hampianatra io fiteny naorina io amin'ny zanany, ka noho izany dia misy, na dia vitsy aza, ireo olona manana fiteny esperanto ho teny nibeazana. Araka ny ambaran'ireo gazetiboky ary araka ireo mpanidinika ny fiteny esperanto :
- Iray arivo no isan'ny olona manana teny esperanto ho teny nibeazana
- Iray aloha eo ho isan'ny olona manana fahalalana tsara ny fiteny esperanto
- Iray hetsy ka hatramin'ny iray tapitrisa eo ho eo no isan'ireo olona mahaihay ny fiteny esperanto
- Folo tapitrisa any ho any no isan'ireo olona mahalala ny fiteny esperanto na efa nandinika azy akaiky (fa tsy nianatra azy hahafahany mifandray aman'olona amin'ny alalan'io fiteny io).
Filamatry ny Esperanto
Ny esperantô dia tsy mifatotra amin'ny fianakavinanten'ny teny velona faha ny ankabeazan'i fitsipi-pitenenana dia avy any amin'ny teny Indô-Eoropeanina. Io gropy lingoistika io dia nanomeha hevitra ny Ludwik Lejzer Zamenhof taminy izy "nanao" any teny internasionaly
Ny endri-ten'ny esperantô dia manatahaka ny teny indô-eoropeana, fa tsy teny fleksionaly izy ; manana môrfema tsy miovaova mipetaka tsy misy tsy mahazo, izany mampitranga endrin'i teny izôlanty. Aminy teny teny esperantô tahaka i teny Sinoa ny "mia" (-ko) ; sy ny "unua" (voalohany) avy any amin'ny unu (iray).
Endri-piteny
Manana hasimpeo 28 ny esperantô (lahatsoratra 23 sy zanatsoratra 5) izy ireo dia voasoratra aminy litera 22 aminy abidy latina, miarak'aminy diakritika roa nambiarin'i Zamenhof : ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, ŭ ; andrafi-peo ny tsipelina : Ny litera iray nà gropy nà litera mampiseo rafi-peo iray any. Ilay litera, q, w, x, sy ny y dia litera tsy miasa aminy Esperantô, fa miasa amin'ny fanisàna.
Ilay litera misy tsindri-peo dia nanomeha olana kely, oatra aminy tonta-printy y aminy informatika. Io olana io dia efa voavaha amin'ilay sistema infôrmatika ampiasan'tsika amin'izao tontolo izao.
Zanatsoratra
| Ambany | Ampivoany | Ambony | |
|---|---|---|---|
| Mihidy | [i] i | [u] u | |
| Ampivoany | [e] e | [o] o | |
| Mivoa | [a] a |
Lahatsoratra
| Bilabiale | Labio-dentale | Labio-vélaire | Dentale | Alvéolaire | Post-alvéolaire | Palatale | Vélaire | Glottale | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Occlusive | p p b b | t t d d | k k g g | ||||||
| Affriquée | ʦ c | ʧ ĉ ʤ ĝ | |||||||
| Fricative | f f v v | s s z z | ʃ ŝ ʒ ĵ | x ĥ | h h | ||||
| Nasale | m m | n n | |||||||
| Latérale | l l | ||||||||
| Roulée | ɾ r | ||||||||
| Approximante | w ŭ | j j |
fitsipi-pitenenana
Ny fitsipi-pitenenanan'ny esperanto dia mifototra amin'ilay fototra 16 voadika ao anatin'ny Fundamento de esperanto.
Ny teny dia misy rehefa ampiana môrfema tsy miova toetra rehefa eo apetraka eo amin'ny fototeny, manome azy tondro :
- -o ho an'ny anarana
- -a ho an'ny mpamaritra anarana
- -e ho an'ny taminteny
- -j ho an'ny maro
- -n ho an'ny akozativa
Matoanteny
Ny matoanteny manana marika manomeha fitanisana manafangaro ny sanda-dingana sy ny môdaly
- -i ho an'ny infinitiva
- -as ho an'ny zavatra mitranga
- -is ho an'ny zavatra efa lasa
- -os ho an'ny zavatra ho avy
- -us ho an'ny condisionaly
- -u ho an'ny vôlitiva
Ireo "tovana" ireo dia afaka mamadika teny aminy matoanteny.
- Ohatra voalohany : muziko [mu.zi.ko] (mozika hira) → li muzikas [li.mu.zi.kas] (milalao mozika izy)
- Ohatra faharoa : ĝoja [ʤo.ja] (ravoravo) → ĝoji [ʤo.ji] (lasa faly)
Pronom personel sy posesiva
Ny fitononan'ny olona amin'ny gramary dia mi (za), vi (ianao, naro), li,ŝi,ĝi (izy), si (ny tena), ili (izareo), oni (tsika). Misy accusatif daholo izy raha tsy mpanompo.
Mpanoritra
Iray ihany ilay mpanoritra amin'ny teny Esperanto : la. Tsy misy mpanoritra afa miasa.
Rohy ivelany
- Esperanto Archived Jolay 3, 2010 at the Wayback Machine
- Kurso Saluton!
- VocApp
- ((eo)) http://www.dmoz.org/World/Esperanto Archived Desambra 17, 2008 at the Wayback Machine
- ((fr)) http://www.dmoz.org/World/Fran%c3%a7ais/R%c3%a9f%c3%a9rences/Langues/Esp%c3%a9ranto/ Archived Septambra 6, 2008 at the Wayback Machine
- ((mul)) Annuaire thématique en espéranto
- ((mul)) Portail universel de l'espéranto
Fandalinana
- Emily van Someren. Republication of the thesis 'The EU Language Regime, Lingual and Translational Problems'.
- Ludovikologia dokumentaro I Tokyo: Ludovikito, 1991. Facsimile reprints of the Unua Libro in Russian, Polish, French, German, English and Swedish, with the earliest Esperanto dictionaries for those languages.
- Fundamento de Esperanto. HTML reprint of 1905 Fundamento, from the Academy of Esperanto.
- Esperanto Lessons. Including the alphabet, adjectives, nouns, plural, gender, numbers, phrases, grammar, vocabulary, verbs, exam, audio, and translation.
- Auld, William. La Fenomeno Esperanto ("The Esperanto Phenomenon"). Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio, 1988.
- Butler, Montagu C. Step by Step in Esperanto. ELNA 1965/1991. ISBN 0-939785-01-3.
- DeSoto, Clinton (1936). 200 Meters and Down. West Hartford, Connecticut, US: American Radio Relay League, p. 92.
- Crystal, David, article "Esperanto" in The New Penguin Encyclopedia, Penguin Books, 2002.
- Crystal, David, How Language Works (pages 424–5), Penguin Books, 2006. ISBN 978-0-14-101552-1.
- Everson, Michael. The Alphabets of Europe: EsperantoPDF (25.4 KB). Evertype, 2001.
- Forster, Peter G. The Esperanto Movement. The Hague: Mouton Publishers, 1982. ISBN 90-279-3399-5.
- Gledhill, Christopher. The Grammar of Esperanto: A Corpus-Based Description. Archived Jolay 19, 2011 at the Wayback Machine Second edition. Lincom Europa, 2000. ISBN 3-89586-961-9.
- Harlow, Don. The Esperanto Book Archived Febroary 2, 2007 at the Wayback Machine. Self-published on the web (1995–96).
- Okrent, Arika. In the Land of Invented Languages.
- Wells, John. Lingvistikaj aspektoj de Esperanto ("Linguistic aspects of Esperanto"). Second edition. Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio, 1989.
- Zamenhof, Ludovic Lazarus, Dr. Esperanto's International Language: Introduction & Complete Grammar The original 1887 Unua Libro, English translation by Richard H. Geoghegan; HTML online version 2006. Print edition (2007) also available from ELNA or UEA.
- Patterson, Robert; Huff, Stanley M. (November 1999), "The Decline and Fall of Esperanto", Journal of the American Medical Informatics Association 6 (6): 444–446, PMC 61387, PMID 10579602, doi:10.1136/jamia.1999.0060444