Fiteny ao Afrika

Ny fiteny hamitô-semitika (afrô-aziatika) tenenina ao Afrika dia fianakaviam-piteny tenenina indrindra ao Afrika Avaratra, ao amin' ny Tandrok' i Afrika, ao amin' ny faritr' i Sahara ary ao amin' ny ampahany amin' ny faritr' i Sahely. Ny sampana' ny fianakaviam-piteny hamitô-semitika ao Afrika dia miisa dimy, dia:

1. ny sampam-piteny berbera,
2. ny sampam-piteny kositika,
3. ny sampam-piteny semitika,
4. ny sampam-piteny tsadika ary
5. ny sampam-piteny ômôtika.

Ny fiteny nilô-sahariana dia fianakaviam-piteny ao Afrika atsimon' i Sahara, ao amin' ny faritr' i Nily Ambony sy ny an' i Sahara-Ambony izay mahafaoka an' i Nobia. Misy fiteny miisa 200 any ho any ao amin' io fianakaviam-piteny io izay tenenin' ny olona miisa 31 000 000 any ho any. Ny fiteny nilô-sahariana dia tenenina ao amin' ny faritra tsy mitohy avy any amin' ny fivarin' ny renirano Niger ao Afrika Andrefana hatrany Etiôpia, mandalo ny lohasaha ambonin' ny renirano Nily ary mandalo amin' ny faritra sasany ao atsimon' i Oganda sy Kenia. Tenenina ao avaratr' i Tsady sy Sodàna ary ao avaratry ny Repoblikan'i Kôngô koa ireo fiteny ireo. Ireto ny tena be mpiteny amin' ny fiteny nilô-sahariana:

1. ny sampam-piteny sôngay, tenenin' ny mponina amin' ny faritra manamorona ny tapany ambonin' ny ony Niger ao Maly sy ao Nizera;
2. ny fiteny kanory, tenenin' ny olona miisa 1 500 000 any ho any, manodidina ny farihy Tsady;
3. ireo fiteny ao amin' ny sampana nobiana, tenenin' ny olona miisa 1 000 000 any ho any, manamorona ny ony Nily, manakainy ny sisin-tanin' i Ejipta, miparitaka amin' ny "nosim-piteny" maro, ny lehibe amin' ireo fiteny ireo dia ny fiteny dinka, ny fiteny noera, ny fiteny siloka ary ny ny fiteny diora;
4. ireo vondrona madinidinika toy ny sampam-piteny mabàna sy sampam-piteny komàna, izay tenenina any Tsady sy any amin' ny sisin-tany manasaraka an' i Etiôpia sy i Sodàna;
5. ao koa ny fiteny fora izay fiteny manirery.

Ny fiteny nizerô-kôngôley na fiteny nizer-kôngô dia vondrom-pianakaviam-piteny afrikana maro mpiteny indrindra sady miparitaka amim-beleran-tany midadasika indrindra. Ny ankamaroan' ny fiteny afrikana dia ao amin' io fianakaviam-piteny io, izay ahitana fiteny miisa 1 525, izany hoe 21 %n' ny fiteny maneran-tany, ka izy no mitana ny laharana voalohany raha ny isan' ny fiteny ao aminy no heverina. Olona miisa 459 000 000 any ho any no miteny nizerô-kôngôley, izany hoe ny 7 %n' ny mponina maneran-tany, ka ny antsasaky ny isan' ireo fiteny ireo dia tenenin' ny olona miisa tsy latsaky ny 29 000 isaky ny fiteny avy. Isan' ny fiteny nizerô-kôngôley, ohatra, ny fiteny iôroba sy ny fiteny igbo sy ny fiteny oôlôfo ary ny fiteny soahily.

Mizara fianakaviam-piteny 15 ny vondrom-pianakaviam-piteny nizerô-kôngôley, dia

1. ny fianakaviam-piteny katla;
2. ny fianakaviam-piteny rasada;
3. ny fianakaviam-piteny ijoida;
4. ny fianakaviam-piteny dôgôna;
5. ny fianakaviam-piteny mande, ka isa'izany ny fiteny bambara, ny fiteny diola, ny fiteny malinke, ny fiteny soso, ny fiteny mende, ny fiteny kpele, ny fiteny soninke ary ny fiteny dana;
6. ny fianakaviam-piteny lafofa;
7. ny fianakaviam-piteny talody-heibàna;
8. ny fianakaviam-piteny atlantika, isan'izany ny fiteny peola;
9. ny fianakaviam-piteny kro;
10. ny fianakaviam-piteny senofo, ka isan'izany ny fiteny sebaara, ny fiteny mamara ary ny fiteny sopiire;
11. ny fianakaviam-piteny gora, isany ny fiteny more;
12. ny fianakaviam-piteny adamaoa-obangiana, isany ny fiteny momoie;
13. ny fianakaviam-piteny koa, isany ny fiteny akàna, ny fiteny eoe, ny fiteny baole, ny fiteny fongbe, ny fiteny ga ary ny fiteny agny;
14. ny fianakaviam-piteny voltaika-nizeriana, isany ny fiteny iôroba, ny fiteny edo, ny fiteny igbo, ny fiteny nope ary ny fiteny idoma;
15. ny fianakaviam-piteny benoe-kôngôley.

Ny fiteny kôisàna dia vondrom-piteny tenenin' ny vahoaka kôikôy (na hôihôy) sy ny vahoaka sàna ao amin' ny faritra atsimo ao Afrika, indrindra ao Bôtsoana, ao Namibia, ao amin' ny faritanin' i Noord-Kaap ao Afrika Atsimo, ary ao amin' ny tapany atsimon'i Angôla. Tsy fianakaviam-piteny tokana ireo fiteny kôisàna ireo nefa azo zaraina ho fianakaviam-piteny telo miavaka tsara, afa-tsy ny fiteny hadza sy ny fiteny sandaoe heverina fa fiteny manirery. Ny fiteny kôisàna be mpiteny indrindra dia ny fiteny kôikôy (na fiteny hôihôy), fitenin' ny foko Nama, izay isan' ireo foko lehibe ao Namibia.

Ny fiteny aostrôneziana dia tenenina ao Afrika, indrindra eto Madagasikara (ny fiteny malagasy izay miseho amin' ny fitenim-paritra maro), any Maiôty (ny fiteny kibosy), ary ao La Réunon sy ao Kômôro.

Ny fakan-tany nataon' ny mpanjana-tany dia nifanindran-dalana tamin' ny fidiran' ny fiteny eorôpeana izay lasa fiteny ifaneraseran' ny maro ankehitriny, indrindra ny fiteny frantsay sy ny fiteny anglisy. Re ao koa ny ny fiteny pôrtogey, ny fiteny alemàna, ny fiteny espaniôla ary ny fiteny italiana. Nahaforona fiteny vaovao ireo mpiavy eorôpeana tao Afrika Atsimo, dia ny fiteny afrikansa. Ny fiteny arabo koa dia azo heverina ho fitenin'ny mpanjanaka ao amin' ny faritr' i Zanguebar (Afrika Atsinanana) izay nampidiran' ny Empira ômaney sy nandidiany ny olona mba hampiasa azy sy hiova finoana ho amin' ny fivavahana silamo.