Anatôlia
I Anatôlia na Azia Minora na Asia Minora dia faritra tao Azia izay mifanandrify amin' ny ampahany lehibe amin' i Torkia ankehitriny. Saikanosin' ny faritra Atsinanana Akaiky izy ka hodidinin' ny Ranomasina Mediteranea ao atsimo sy ny Ranomasina Mainty ao avaratra sy ny Ranomasina Egea ao andrefana ary ny onin' i Eofrana sy ny tandavan-tendrombohitra Taorosy ao antinanana.
Faritra ao amin' ny tendrony adrefana amin'i Azia i Anatolia. Ara-jeografia dia anondroana ny faritra ao andrefan' ny tsipika Tchorokhi-Oronte, izay avy any amin' ny Ranomasina Mediteranea mankany amin' ny Ranomasina Mainty, ary sarahan' ny Ranomasin'i Marmara amin' i Eoropa avy ao avaratra-andrefana. Ara-politika kosa dia andondroana ny faritra aziatikan' i Torkia i Anatolia. Ny 97 %n' ny tanin' i Torkia dia ao Anatolia fa ny 3 % monja no ampahan' i Eorôpa, ao Trakia atsinanana.
Ny anarany
Amin'ny fiteny grika
Ανατολία / Anatolia no iantsoana an'ilay saikanosy amin'ny teny grika, anarana avy amin'ny teny hoe ἀνατολή / anatolē izay midika hoe "fiposahan'ny masoandro" izany hoe "atsinanana". Fiteny grika koa ny hoe Μικρά Ἀσία / Mikrá Asía ("Azia kely").
Amin'ny fiteny armeniana
Անատոլիա / Anatolia, no anaran'ilay saikanosy amin'ny teny armeniana.
Amin'ny fiteny latina
Atao hoe Asia Minor ("Azia kely") kosa i Anatolia amin'ny teny latina, na dia ampahatelon'i Anatolia ao andrefana ny faritany romana nitondra ny anarana hoe Asia Minor (Azia Minora na Asia Minora amin'ny teny malagasy).
Amin'ny fiteny torka
I Anatolia amin'ny teny torka dia atao hoe Anadolu, izay midika hoe "atsinanana". Fiteny koa ny hoe Küçük Asya ("Azia kely").
Jeografia
Mivelatra eo amin'ny 1000 km eo ho eo avy any andrefana mianatsinanana ary 650 km avy any avaratra mianatsimo i Anatolia izay faritra be tendrombohitra, afa-tsy ireo tany lemaka somary tery manamorona ny Ranomasina Mainty sy ny Ranomasina Mediteranea. Mibahan-toerana ao ny tandavan-tendrombohitra Pontika (torka: Kuzey Anadolu Dağlari) sy ny tendrombohitra Taorosy (torka: Toros Dağları) ary ny tendrombohitra Pontika (torka: Doğu Karadeniz Dağları). Ny faritra afovoany dia faritra avo ahitana lembalemba sy tangoron-tendrombohitra matetika nahitana afotroa (volokano). Ny faritra atsinanana kosa dia faritra be tendrombohitra indrindra. Ny faritra andrefana, izay mitodika any amin'ny Ranomasina Egea, dia ahitana tendrombohitra midina miandalana mankany amin'ny lemaka amorontsiraka. Faritra maina i Azia Minora na dia mamakivaky azy ao avaratra ny renirano farany lava indrindra any, dia i Kizilirmak ("renirano mena") izay mirefy 1150 km.
Tantara
Tamin'ny fiandohany sy tamin'ny Andro Taloha
I Anatolia na i Azia Minora dia efa nahitana olona mipetraka talohan'ny vanimpotoan'ny tantara. Ao no nahitana toeram-ponenana tranainy indrindra ao Atsinanana Akaiky tamin'ny andron'ny vato vaovao, dia ny ao Çatalhöyük sy Nevalı Çori, izay efa tany amin'ny taonarivo faha-8.
Ny mponina tranainy indirindra tao Anatolia dia niteny amin'ny fiteny niporan'ny fiteny indo-eoropeana toy ny Gasgasy (na Kaskasy) na ny Horita. Nanampy azy ireo ao avaratra-atsinanana na avaratra-andrefana ny Hatý (tsy miteny indo-eoropeana), sy ny vahoaka miteny indo-eoropeana, dia ny Lovita, ny Hitita, ny Kimeriana na ny Frigiana, ary ao atsimo-atsinanana ny vahoaka semitika toy ny Foinikiana sy ny Siriana izay nifangaro tamin'ireo vahoaka indo-eoropeana nialoha azy. Isan'ireo vahoaka nonina tao Anatolia taoriana indrindra ny Armeniana, ny Grika, ny Persiana, ny Galatiana (vahoaka selta), ny Romana ary ny Otomana. Ny mponin'i Anatolia dia niteny indo-eoropeana sy semitika ary koa kaokaziana (toy ny fiteny lazy).
Ny Hitita
Tamin'ny andron'ny alimo dia maro ny sivilizasiona izay nandroso tao, ka ny lehibe indrindra dia ny an'ny Hitita (na Heteana) teo anelanelan'ny taona 1900 sy 1200 tal. J.K. izay niorina tao amin'ny faritra afovoan'i Anatolia manodidina an'i Hatosa (Hattush) renivohiny.
Rehefa tonga tamin'ny tampon'ny fandrosoany ny Hitita tamin'ny taojato faha-14 dia nanitatra ny fanjakany manerana an'i Azia Minora. Tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-12 tal. J.K. dia notafihin'ny "Vahoaky ny Ranomasina", izany hoe ny Indo-eoropeana, ny empira hitita ka resiny.
Ny Frigiana
Niorim-ponenana tao Ionia ao amin'ny morontsiraka andrefana ny Grika nandritra ny taonjato faha-11 sy faha-10 tal. J.K. ka tao izy ireo no nanorina ny tanànan'i Miletosy (grika: Μίλητος / Mílêtos) sy Efesosy (grika: Ἔφεσος / Éphesos) ary Priena (grika: Πριήνη / Priênê). Mbola velona manodidina ny tanànan'i Karkemisa ny kolontsaina hitita fa ny faritra afovoan'i Anatolia kosa dia nanjakan'ny Vahoaky ny Ranomasina, dia ny Frigiana izay lasa fanjakana matanjaka tamin'ny taonjato faha-9 sy faha-8 tal. J.K.
Nahatratra ny fara tampon'ny fandrosoany i Frigia tamin'ny nanjakan'i Midasy. Tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-8 tal. J.K. dia ravan'ny fananiham-bohitra nataon'ny Kimeriana.
Ny Lidiana
Niezaka nifehy an'i Lidia ny Kimeriana ao amin'ny faritra andrefan'i Azia Minora ao amin'ny Ranomasina Egea izay nanana ny renivohiny atao hoe Sardisy (grika: Σάρδεις / Sardeis). Afaka nandresy tosika ny Kimeriana ny Lidiana sady nioroborobo ny toekareny. Ny Lidiana, hoy ny mpanoratra grika, no firenena voalohany nanamboatra vola ka ny mpanjakany farany atao hoe Kresosy na Kroisosy (grika: Κροῖσος / Kroîsos) izay nanan-karena tokoa, dia nanitatra lavitra dia lavitra ny fanjakany. Reraky ny ady maro ny Lidiana ka azon'i Kirosy Lehibe, mpanjaka Persiana, tamin'ny taona 546 tal. J.K. ny fanjakany.
Ny Persiana
.svg.png.webp)
Teo anelanelan'ny taona 546 sy 333 tal. J.K. dia notapahin'i Persiana i Azia Minora, afa-tsy tanàna grika sasany afaka nihazona ny fahaleovan-tenany. Naohitra matetika ny Persiana ny Grika tamin'izany fotoana izany, indrindra nandritra ireo ady nifanaovan'ny Persia akemenida sy ny Grika teo anelanelan'ny taona 499 sy 479 tal. J.K. Nanomboka tamin'ny taonjato faha-4 dia lefy hery ny Persiana.
Ny Grika
Tapitra tamin'ny fanitaram-panjakana nataon'i Aleksandra Lehibe teo anelanelan'ny taona 334 sy 330 tal. J.K. ny empira persiana. Tamin'ny nahafatesan'i Aleksandra Lehibe tamin'ny taona 323 tal. J.K. dia nozarain'ireo mpitari-tafiny telo ny faritra nanjankany, ka i Azia Minora lasan'ny fianakavian'ny Seleokida, afa-tsy i Likia (grika: Λυκία / Lykía) sy i Karia (grika: Καρία / Karía) tao amin'ny morontsiraka atsimo izay notapahan'ny fianakavia-mpanjaka lagida. Tamin'ny taonjato faha-3 tal. J.K. dia lasa fanjakana mahaleo tena i Bitinia (grika: Βιθύνια / Bithýnia) sy i Pontosy (grika: Πόντος / Pontos) ao avaratra ary i Kapadokia (grika: Καππαδοκία / Kappadokia) ao atsinanana. Nisy vahoaka kelta (na selta) nanani-bohitra tao amin'ny faritra afovoany ka nanangana ny fanjakan'i Galatia (grika: Γαλατία / Galatía), fa tao amin'ny tany lemaka ao amin'ny morontsiraky ny Ranomasina Egea no nandrosoan'ny fanjakan'i Pergamona na Pergamosy (grika: Πέργαμον / Pergamon na Πέργαμος / Pergamos) izay nanana kolontsaina grika.
Ny Romana
Nandritra ny taonjato faha-2 sy voalohany tal. J.K. dia nalain'ny Romana tsikelikely i Azia Minora ka nandroso ary ny tanàna tao dia lasa ivon'ny fampiroboroboala ny kolontsaina grika.
Tamin'ny Andro Antenatenany sy ny Andro Vaovao
Ny Bizantina
Rehefa nozaraina ny Empira romana tamin'ny taonjato faha-4 taor. J.K. dia lasa tao amin'ny Empira bizantina izay nanao an'i Konstantinopolisy, ao amin'ny faritra eoropeanan'i Bosfora, ho renivohiny. Tamin'ny taonjato faha-8 sy faha-9 dia nanatevina ny tafiky ny Empira bizantina ny tantsaha tao Anatolia hanoherana ny Aarabo.
Ny Torka
Tamin'ny taonjato faha-11 dia nidiran'ny Seljokida i Azia Minora ka kasa nanjakan'ny Torka.Tamin'ny taonjat faha-14 sy faha-15 dia ny Otomàna indray no nahazo an'i Azia Minora ka nanakambana azy tamin'ny Empira otomàna hatramin'izay ka hatramin'ny fanambaràna ny fahaleovan-tenan'ny Repoblikan'i Torkia tamin'ny taona 1923.