Afrika

Araky ny mpahay tantara dia tao Afrika no nipoiran'ny karazan'olona Homo Sapiens izay saika hita eran'izao tontolo izao ankehitriny. Araka ny teôrian'ny "Out of Africa" (Mivoaka an'i Afrika) dia tamin'ny taona 80 000 hatrany amin'ny 50 000 tal. J.K. tany ho any ny olona no nivoaka ny kaontinenta, niampita ny Ranomasina Mena tamin'ny alalan'ny Bab-Al-Mandaab sy ny andilan-dranomasin'i Jibraltara ary ny lakandranon'i Suez.

Tamin'ny Andro Taloha, ireo fanjakana fanta-daza sy namela lova an-tsoratra dia ny Fanjakan' i Ejipta, ny Fanjakan' i Koso, i Meroe, ny Fanjakan' i Aksoma, i Kartajy ary i Zimbaboe Lehibe.

Tao Ejipta no nipoiran'ny tantara an-tsoratra tao Afrika. Ny tetiandro nampiasain' ny Ejipsiana tamin'izany fotoana izany dia natao hamantarana ny fotoana nisian' ny kolontsain' ny Andron'ny Varahina sy ny Andron'ny Vy tao amin' ilay faritra. Tamin' ny taona 1567 tal. J.K. hatramin' ny taona 1080 tal. J.K. no nena nirapiratan' ny sivilizasiôna ejipsiana.

Nanangana seranam-pifanakalozana ny Fenisianina manodidina ny Ranomasina Mediteranea talohan'ny taona 1000 tal. J.K.. Nanangana an'i Kartazy (na Kartago) tamin'ny -814 izy ireo.

Any atsinanana indray dia nanangana an'i Sirena (na Kirena) ny grika tamin'ny taona -631. Na dia mitoka-monina noho ny tanimaty manodidina azy aza ilay tanàna dia tena nanan-karena ny Sirenaika (na Kirenaika, tany manodidin' i Sirena).

Nanana hery mitarika goavana tao Ejipta ny Grika tamin' izany fotoana izany. Lazaina fa i Aleksandra Lehibe no namorona an' i Aleksandria ary ny dinastia ptôlemaika ary namela antontan-taratasy mikasika an' i Etiôpia ho lova.

Na izany aza, nandresy ireo hery telon'i Afrika Avaratra ny romana: i Sirenaika, i Ejipta ary i Kartazy. Latsaka tamin'ny 146 tal. J.K. i Kartazy rehefa niady nandritry ny taonjato maro. Nitontongana fotoana kely taoriany ireo fahefana roa hafa. Tonga hatrany Nobia any Etiopia ny Rômanina mba hitady ny loharanon'i Nily, fa tsy nahomby izy ireo. Ny asa soratr'i Ptôlemeo dia nahafantarana ny halehiben'ny tontolo fantatry ny Rômana (na mivantana na amin'ny alalan'ny filazan'ny olona). Izy ireo dia miresaka momba ny Farihy Lehibe, seranam-pifanakalozana manaraka ny morontsiraky ny Ranomasimbe Indianina hatrany Rhapta any Tanzania ary koa ny Renirano Niger.

Namarana ny fisian'ny sivilizasiona klasika tao Afrika Avaratra ny fanafihan'ny Vandala tamin'ny taonjato faha-5. Nanangana fanjakana iray manana an' i Kartazy ho renivohitra izy ireo tamin'ny taona 429. Lavo tamin'ny andron'ny Empira Bizantina ilay fanjakana tamin'ny taona 533.

Araka ny lovantsofina dia nitondra ny kristianisma tao Aleksandria tamin'ny taona 60 i Masindahy Marka, ary lasa eveka voalohany tao. Ny Eglizin'i Jerosalema no mety nandefa misionera tao, tamin'ny taona 200 tany ho any. Tanan'ny Eglizy mampiasa ny teny grika i Aleksandria. Tamin'ny taona 325 dia 51 no isan'ny episkôpata tao Ejipta ary niely tamin'ny teny kôpta ny Baiboly. Tamin'ny taona 400 dia kristianina ny 90%n'ny Ejipsianina.

Haingo varahina tamin'ny taonjato faha-9 avy amin'i Igbo-Ukwu

Ny isan'ny fitondrana an-toerana tao Afrika talohan'ny fanjanahan-tany dia heverina fa any amin'ny 10 000 any ho any. Izy ireo dia samy manana ny firafitra ara-politikany. Anisan'ny fanjakana lehibe namela lova ny Fanjakan' i Akàna, ny an'i Edo, ny an'i Iôroba ary ny an'i Igbô tao Afrika Andrefana. Ny tao Afrika Atsinanana indray dia nisy ireo fanjakana soahily teo amin'ny morontsiraka atsinanana.

Tamin'ny taonjato faha-9 dia nisy ireo fanjakana mampandova fahefana toa ny fanjakana madinika Haosà, izay nivelatra eran'ny tany rakotra bozaka ao Afrika Andrefana (avy eo amin'ny tany misy an'i Malỳ ankehitriny hatrany atsimon'i Sodàna). Misy ihany koa ireo fanjakana toa ny Fanjakan'i Ganà, ny an' i Gao, na ny Empiran'i Kanem-Bôrno. Lavo tamin'ny taonjato faha-11 i Ganà. Nandimby azy ny Empiran'i Malỳ, izay avy ao andrefan'i Sodàna ankehitriny hatrao Senegaly. Nanaiky ny finoana silamo tamin'ny taonjato faha-11 ny Kanema.

Mpiady ambony soavalin'i Bagirmi

Amin'ny faritra feno alan'i Afrika Atsinanana, dia nivoatra tany ivelan'ny faritra nielezan'ny finoana silamo ny fanjakana mahaleotena. Niorina tamin'ny taonjato faha-9 ny Fanjakan'i Nri ary anisan'ny voalohany. Izy io dia entin'i Eze Nri ary anisan'ny fanjakana antitra indrindra ao Nijeria ankehitriny. Malaza amin'ny fahaizany mandrafitra varahina izay hita ao amin'ny tanànan'i Igbo-Ukwu ny fanjakan'i Nri. Heverina fa namboarina tamin'ny taonjato faha-9 ireny zavakanto varahina ireny.

Ny Fanjakan'i Ife izay anisan'ny tanàna fanjakana iôroba voalohany, dia nanangana governemanta entin'ombiasy oba ("mpitondra" amin'ny teny iôroba) izay antsoina hoe Ooni an'i Ife. Malaza amin'ny maha-ivontoerana ara-kolontsaina sy ara-pinoana lehibe ao Afrika Andrefana sy ho an'ny sary sokitra varahina i Ife.

Nampifanarahina tamin'ny fomba fitondram-panjakan'ny Ôiô ny rafi-pitondra-mpanjakan'i Ife. Ny mpanjakany ("oba") izay antsoina hoe Alaafin an'i Ôiô dia nandrindra tanàna fanjakana maro na iôroba na tsy iôroba. Anisan'ny fanjakana tsy iôroba fehezin'ny Ôiô ny Fanjakana Fôna an'i Dahômey.

Ny velarantany manontolon' i Afrika dia 30 000 000 km² any ho any izay mahatonga azy ho tanibe faharoa lehibe indrindra. 8 000 km ny halaviran'ny Cap des Aiguilles (ao Afrika Atsimo) amin'ny Ras Ben Sakka (ao Tonizia), ary 7 000 km ny halaviran'ny Ras Hafun (ao Somalia) amin'ny nosin'i Cabo Verde. Ny toerana avo indrindra ao Afrika dia ny tampon'ny tendrombohitra Kilimanjaro izay manana haavo 5 895 m. I Aljeria no firenena lehibe indrindra ao Afrika ary i Nijeria no firenena be mponina indrindra.

Azo tsinjaraina amin' ny faritra dimy ny firenena ao Afrika. Misy firenena sasany izay voasokajy anaty faritra roa na telo.

I Afrika Avaratra dia ny tapany avaratr'i Afrika izay mamondrona ireo firenena manana morontsiraka amin'ny ranomasina Mediteranea. Ireto avy ny firenena heverina fa isan'i Afrika Avaratra: i Ejipta, i Libia, i Tonizia, i Aljeria, i Marôka, i Sahara Andrefana ary i Maoritania.

I Afrika Andrefana dia faritra ao Afrika izay mahafaoka ny ampahany andrefana amin' i Afrika atsimon'i Sahara. Ireto avy ny firenena heverina fa isan' i Afrika Andrefana: I Benîno, i Borkina Fasô, i Kapvera, i Kôtidivoara, i Gambia, i Ganà, i Ginea, i Ginea Bisao, i Liberia, i Maly, i Maoritania, i Nizera, i Nizerià, i Senegaly, i Siera Leôna ary i Tôgô.

I Afrika Atsinanana dia mahafaoka firenana afrikana maromaro ao amin'ny tapany atsinanan' i Afrika, izay matetika manondro ireo firenena ao amin' ny Lohasahan' ny Hantsana Lehibe. Ireto avy ny firenena sy fanjakana heverina fa isan'i Afrika Atsinanana: i Eritrea, i Etiôpia, i Jiboty, i Somalia, i Sodàna Atsimo, i Kenia, i Oganda, i Tanzania, i Roanda, i Borondy, i Seisely, i Kômôro sy i Maiôty, i Maorisy, La Réunion, i Madagasikara, i Malaoy ary i Môzambika.

Ny Faritra Atsimo ao Afrika dia ny tapan' i Afrika ao atsimo izay fitambaran' ny firenana sy tany ao atsimon' ny alam-pehibe afrikana. Ireto avy ny firenena heverina fa ao amin' ny Faritra atsimo ao Afrika: i Afrika Atsimo, i Angôla, i Bôtsoana, i Kômôro, i Esoatiny (na Soazilandy teo aloha), i Lezôtô, i Madagasikara, i Malaoy, i Maorisy, i Môzambika, i Namibia, i Zambia, ary i Zimbaboe.

I Afrika Afovoany dia ahitana ny tapany atsimon' i Sahara sy ny tapany atsinanan' ny Ampinga andrefana afrikana ary ny lohasahan' ny Hantsana Lehibe. Ireto avy ny firenena heverina fa anisan' i Afrika Afovoany: i Angôla, i Kamerona, i Gabôna, i Ginea Ekoatôrialy, ny Repoblikan' i Afrika Afovoany, ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô, ny Repoblikan' i Kôngô, i Saô Tôme e Prinsipe, i Tsady, i Malaoy, i Zambia, i Zimbaboe, i Borondy ary i Roanda.

Ireto ireo fiteny be mpampiasa ao Afrika: ny fiteny afrikansa, agny, amharika, anglisy, arabo, bambara, baole, berbera, bete, diola, fanga, fola (na fiteny peola), frantsay, haosa, iôroba, kitoba, lingala, malagasy, môre, pôrtogey, soahily, sômaly, sôninke, soso, tigrinia, vôlôfo ary zolo.